Aktualne: Ciekawostki historyczne

tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta; redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń

III Chocieszów (niem. Stolzenau).
Ta wieś, zwana dawniej Waitmannsdorf(1), położona jest niedaleko od Oberwallisfurht [Górne Wolany], tworząc razem wspólną gminę, do której należą także Studzienna (niem. Kaltenbrunn) i Rolling. Chocieszów należy do filii kościoła w Niwie (niem. Reichenau) i składa się obecnie (1797 r.) z ośmiu gospodarstw chłopskich, jednego młyna wodnego, 48 gospodarstw zagrodników i chałupników. Niegdyś był tu niewielki pański folwark, powszechnie zwany „Zimmerei”, który obecnie (1797 r.) przekształcony jest w kolonię.
W 1538 r. probostwo kłodzkie sprzedało staroście hrabstwa kłodzkiego Hansowi Prag von Wellnitz, las i grunt tzw. „Puscherde“, zwany „Dreyling" ponad Niwą przy wsi Chocieszów(2). 23 sierpnia 1548 r. Hans von Berstein potwierdził prawo własności do całego dobra Chocieszów Annie Seidlitz z domu Schittlau von Abschatz i jej synowi, która te dobra zakupiła od Hansa Prag von Wellnitz(3). Sama wieś należała od najstarszych czasów do dobra Oberwallisfurth [Góne Wolany] i miała z tego powodu tego samego właściciela. W 1712 r. wybudowano w tej wsi bez zgody konsystorza praskiego sporą kaplicę z drewna. Musiała ona zostać rozebrana a proboszcz, który niezgodnie z prawem udzielił zgody na jej budowę, musiał zapłacić grzywnę w wysokości 15 florenów(4).

IV Kolonia Kopanka (niem. Agnesfeld).
Już w 1684 r.(5) część lasów położonych koło Chocieszowa, została wykarczowana r. Na tym karczowisku feldmarszałek hrabia von Wallis założył mały folwark, powszechnie zwany „Zimmerei” "cieślarnią". Hrabia Rzeszy von Schöneich zlikwidował ten folwark, wybudował na tym gruncie w 1795 r. kolonię i nazwał ją na cześć swojej pierwszej córki, która urodziła się w tymże roku, „Agnesfeld". Obecnie (1797 r.) Agnesfeld składa się z 12 domów i karczmy i tworzy własną gminę wiejską.

V. Część: Studzienna (niem. Kaltenbrunn).
Ta miejscowość położona jest powyżej Chocieszowa i składa się tylko z kilku domów. Jej nazwa pochodzi od znajdującego się tam małego źródła, zwanego „kalte Brunn". Studzienna składa z trzech części:
1. Gajówka (niem. Hegerhaus) wraz z kawałkiem lasu należy od 1568 r. do majątku Piszkowice (niem. Pischkowitz)(6).
2. Leśniczówka (Försterhaus) wraz z niewielkim kawałkiem lasu należą do dominium Wambierzyce (niem. Albendorf).
3. Trzecia część należąca do majątku Obewallisfurht (Górne Wolany) składa się z dwóch gospodarstw zagrodników. Do tego dobra należała przez pewien czas także łąka, położna w drugiej części, jednak w czasie sprzedaży w 1674 r. przyłączono ją do dominium Wambierzyce(7). Pierwsza i trzecia część należą do gminy Chocieszów, a druga do Wambierzyc.

VI. Część: Rolling.
Ta miejscowość położona jest powyżej Oberwallisfurth a jej nazwa wywodzi się albo od znajdującego się tu niegdyś miejsca spuszczania ściętych pni drzew albo od pewnego Rolle, do którego niegdyś należała parcela leśna w tej okolicy(8). Osada składa się także z trzech części:
1.Dwa domy i leśniczówka są własnością Królewskiego Urzędu Podatkowego i należą do gminy Polanica Górna (niem. Neuheide)
2.Gajówka (Hegerwohnung) wraz ze sporą parcelą leśną należy do dominium Szalejów Dolny (niem. Obeschwedeldorf).
3.Cztery domy, należące od dawna do dóbr Oberwallisfuhrt(9) i do gminy wiejskiej Chocieszów.
c.d.n.

Przypisy:
1 Dokument z 1538 r. w archiwum kłodzkiego kolegium lit. K nr 12.
2 Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kłodzkim archiwum kolegialnym lit. K nr 12.
3 Kłodzki urząd podatkowy.
4 Archiwum dekanatu w dokumentach dotyczących zezwolenia na budowę kaplicy benedyktynów.
5 W kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród pism dotyczących Górnych Wolan.
6 Archiwum zamkowe w Piszkowicach.
7 Akt kupna-sprzedaży Oberwallisfurth z 1674 r.
8 Tak w akcie kupna-sprzedaży parceli leśnej w kłodzkim archiwum kolegialnym syg. O nr 10a.
9 Dokumenty z 1543 r.

2. O starym dworze
Ten folwark wraz z jego przynależnościami był dawniej głównym majątkiem w Wolanach. Był domem rodowym i lennem szlacheckiej rodziny von Walditz, która posiadała go przez kilka stuleci(1) Najstarszym znanym z imienia i nazwiska właścicielem tych dóbr był Hans von Glaubitz. Tenże sprzedał w Kłodzku w 1397 r. ósmego dnia po Objawieniu Pańskim [14 stycznia 1397 r.] ten folwark wraz z 5 łanami i 3,5 ruty oczynszowanej ziemi w Wernersdorf [wcześniejsza nazwa Wolan, później Wallisfurth – red.] Konardowi von Walditzowi(2). Tenże [Konrad von Walditz] przekazał w 1401 r. w niedzielę po Bożym Ciele 1401 r. swoim synom o imionach Nickel, Peter i Conrad(3). Dwaj pierwsi kupili od sędziego krajowego w Kłodzku o nazwisku Niklas Parwin w 1408 r., „am Sonntag Judica" [w niedzielę Męki Pańskiej – red.] 3 łany i 4,1 ruty dobra lennego w Wernersdorf wraz z prawem częściowego połowu ryb oraz lennem kościelnym(4). Wymieniony poprzednio Peter całkowicie przejął po tym czasie ten folwark od swoich obu braci, gdyż w 1415 r., w czwartek po Bożym Ciele, sprzedał folwark w Wernersdorf wraz ze wszystkimi oczynszowanymi łanami Niklasowi von Wadlitzowi(5). Tenże zakupił tu młyn już w 1413 r. od Jakoba Waltera, wolnego sędziego w Niwie (Reichenau) (6). W 1500 r. trzej bracia książęcy [ziębiccy – WJD] potwierdzili braciom Walditz o imionach Sigmund, Conrad, George oraz dzieciom po Christophie Walditzu, wszystkie ich dobra w Wernersdorf (Wolany) i w Szalejowie Górnym jako wspólne lenno(7). Stary dwór posiadał w 1500 r. Sigismund von Walditz(8), później jego syn Hans. Tenże kupił w środę po Exaudi [niedziela w Oktawie Wniebowstąpienia, 6. niedziela po Wielkanocy – red.] od swego kuzyna Konrada Walditza dwie części prawa do połowu ryb w Szalejowie Górnym(9). Posiadał także dobra, zwane obecnie „Güsner Gut“. Spadkobiercą obu tych dóbr został następnie jego syn Melchior (małżonek Wandy von Donig ze Ścinawki Dolnej [Niedersteine])(10). Uwikłał się on w długotrwały spór z Anną, ur. von Seydlitz, wdową von Schüttlau. ówczesną dziedziczką obecnego majątku Werder Hof. Przedmiotem sporu była połowa dochodów z patronatu nad kościołem w Szalejowie Górnym. Ostatecznie Melchior von Walditz spór ten wygrał(11). Po jego śmierci (1586) trzej synowie: Friedrich, Ernst und Sigismund podzielili pozostawione przez niego dobra(12). Stary dwór przypadł w tym podziale drugiemu z synów – Ernestowi. Tenże zakupił też w tym samym (1586) roku obecny Werderhof w Wolanach, a po jego śmierci wdowa Hedwigis z domu Tschischwitz oraz opiekunowie jej dzieci sprzedali oba dobra 24 czerwca 1596 r. jego bratu Sigismundowi. Tenże (ożeniony z Marią von Ullersdorf z Wambierzyc (Albendorf)(13)) sprzedał w 1601 r. obecny Werderhof wraz z przynależnościami i zatrzymał jedynie stary dwór w Szalejowie Górnym, kiedy jednak zmarł około 1620 r., prawdopodobnie bez męskich spadkobierców, to dobro lenne przypadło jego bratu, Friedrichowi von Walditz(14). Kiedy tenże także zmarł ok. 1623 r. nie pozostawiając męskich potomków, to dobro lenne przypadło jego kuzynowi, Christophowi von Walditz(15), który posiadał już Werderhof i tak zwane małe dobro Pannwitzów (Pannwitz-Gütchen) w Szalejowie Górnym(16). Na jego prośbę król Ferdynand III wystawił w Enzersdorf [miasto w Austrii – red.] 28 sierpnia 1628 r. dyplom, w którym stary dwór wraz z kilkoma zakupionymi dobrami kmiecymi i folwarkiem Tschirnhaus uznany został nie za dobro lenne, lecz dziedziczną własność(17).
W chwili śmierci Christopha na jego dobrach ciążyły długi, opiekunowie jego nieletnich synów sprzedali je jedno po drugim. Stary dwór wraz z lennem kościelnym, siedmioma zagrodnikami, prawem sprawowania sądów wyższych i niższych oraz dwoma częściami udziału w rybołówstwie zakupił 24 października 1636 r. Christoph von Donig und Zdanitz za 1770 talarów(18). Nabył on też w 1639 r. folwark „Tschirnhaus” w Wernersdorf (Wolany). Zmarł około 1644 r. a jego syn Christoph Młodszy, który został spadkobiercą(19), sprzedał te oba dobra 21 stycznia 1654 r. za 3300 talarów (talar po 72 krajcary) Johannowi von Werder und Schlenz(20), posiadającemu już obecny Werderhof i tzw. Pannwitz-Gütchen w Wolanach. Następnie właścicielem starego dworu był jego syn Johann Christoph, a w 1695 r. miała go wdowa po nim(21). Syn poprzedniego, Johann Christoph von Werder sprzedał około 1700 r. swojej teściowej, Annie Julianie z domu von Edelstein, która miała za męża Johanna Christopha von Eck, za 9000(22)florenów majątek, zwany starym dworem wraz z Pannwitz-Gütchen i ze wszystkimi przynależnościami i prawami, jednak zastrzegł dla siebie i następnych właścicieli Werderhof w Wolanach prawo do połowy patronatu nad kościołem parafialnym w Szalejowie Górnym, które to prawo dotąd od dawnych czasów pozostawało w rękach właścicieli starego dworu(23). W 1703 r. tenże sprzedał Pannwitz-Gütchen, młyn polny i kilku chłopów pańszczyźnianych w Wolanach Annie Theresie von Orthner(24), a 12 września 1710 r. jej osierocone dzieci sprzedały za 3700 guldenów stary dwór generałowi Olivierowi hrabiemu Rzeszy Wallisowi(25). Połączył on ten folwark z zakupionym wcześniej i graniczącym z nim folwarkiem Tschirnhaus. Na miejscu dawnego budynku folwarku jest teraz (1797) wspaniała owczarnia.
3. O tak zwanym Pannwitz-Gütchen
Ten folwark, po którego budynkach gospodarczych nic już nie pozostało, otrzymał nazwę od Joachima von Pannwitz, swojego ówczesnego właściciela. Stał powyżej obecnego zamku i graniczył z tzw. Tschirnhaus-Vorwerk. Pannwitz-Gütchen był pierwotnie gospodarstwem chłopskim(26). Prawdopodobnie w XVI wieku wykupili go von Walditzowie i uczynili z niego wolne dobro. W 1602 r. właścicielem tego folwarku był Sigmund von Zedlitz(27). W 1613 r. należał on wraz z trzema chłopami pańszczyźnianymi w Wolanach do Friedricha von Redern und Kauffung, którego żoną była Helena z domu von Donig ze Ścinawki Dolnej(28). Tenże sprzedał tę posiadłość 29 września 1615 r. Christophowi von Walditz(29), ówczesnemu właścicielowi Werderhof. Po jego śmierci ten folwark oraz „Güsnergut” w Szalejowie Górnym wraz z 4 chłopami i 6 zagrodnikami zakupił na publicznej licytacji 24 października 1636 Joachim von Pannwitz(30), który następnie sprzedał pierwszy majątek wraz z czterema chłopami w Wolanach 6 sierpnia 1645 r. Johannowi von Werder za 1500 talarów(31). Jego wnuk, Johann Christoph von Werder, sprzedał około 1700 r. ten majątek wraz ze starym dworem swojej teściowej, Annie Julianie von Eck, z domu von Edelstein. Ta z kolei sprzedała w 1703 r. te dobra wraz z młynem polnym Annie Theresie von Orthner. Nowa właścicielka połączyła nabytek z zakupionymi przez nią w 1705 r. dobrami „Tschirnhausa” i od tego czasu dobra te pozostają stale połączone ze sobą.
c.d.n.
Przypisy:
1)Wiadomości o dobrach rycerskich Hrabstwa, spisane przez Christopha von Donig. W bibliotece zamkowej w Piszkowicach.
2)Oryginał umowy kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród dokumentów dotyczących Wolan.
3)Oryginał tamże.
4)Oryginał aktu kupna-sprzedaży tamże.
5)List konfirmacyjny tamże.
6)Kopia aktu kupna-sprzedaży w kłodzkim archiwum kolegialnym Lit. K nr. 21. [Rozproszone pod koniec XIX wieku].
7)Kancelaria Urzędu Rentowego (Podatkowego).
8)W aktach komisarycznych z 1649 r. w bibliotece w Piszkowicach [rozproszone w 2 połowie XIX w.].
9)Oryginał w Wolanach, wśród pism z Szalejowa Górnego [zbiór rozproszony prawdopodobnie po 1945 r.].
10)W protokole przesłuchania świadków w kłodzkim archiwum kolegialnym Lit. M nr. 6. [Rozproszone pod koniec XIX wieku] oraz Stemmatographi rodu von Dohna [stemmatografia – szkic heraldyczny].
11)Kilka akt dotyczących tego sporu znajdowało się w kłodzkim archiwum kolegialnym Lit. M nr. 6. [Rozproszone pod koniec XIX wieku].
12)W aktach kancelarii w Wolanach.
13)Stemmatografia Donigów.
14)Jak można wnioskować z kilku listów, znajdujących się w archiwum Kolegium kłodzkiego pod lit. M nr 6.
15)Poślubił on początkowo Brygidę, ur. von Seydlitz, a po jej śmierci Jadwigę z domu von Werder (wiadomości Doniga).
16)Jak można wnioskować z kilku listów, znajdujących się w archiwum Kolegium kłodzkiego pod lit. M nr 6.
17)Oryginał tego aktu nadania w kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród pism dotyczących Wolan.
18)Oryginał aktu kupna-sprzedaży tamże.
19)Wiadomości Doniga, kontynuowane przez Maxa von Haugwitza.
20)Oryginalny akt kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej wśród pism dotyczących Wolan.
21)Wiadomości Doniga, kontynuowane przez Maxa von Haugwitza.
22)Spis kłodzkich dóbr rycerskich z 1715 r.
23)W dokumencie kupna-sprzedaży starego dworu z 1710 r.
24)Tamże.
25)Kopia aktu zakupu w kancelarii zamkowej w Wolanach.
26)Akt kupna-sprzedaży tego majątku z 1645 r.
27)W księdze miejskiej Kłodzka za ten rok.
28)W pismach kancelarii w Wolanach oraz wiadomości Doniga.
29)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kancelarii w Wolanach, wśród listów z Wolan.
30)Jego żoną była Maria z domu Walditz. Jej pierwszym mężem był Heinrich von Reichenbach na Ratnie. Małżeństwo to było bezdzietne. Z drugiego związku małżeńskiego urodził się syn oraz córka Barbara; pierwszy zmarł we wczesnym dzieciństwie (stemmatografia Doniga).
31)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kancelarii w Wolanach, wśród listów z Wolan.

Rozdział II. O Werderhof w Wolanach
Ten folwark, położony w najgłębszym końcu wsi, naprzeciw byłego starego dworu, nazywa się w starych dokumentach ze względu na rodzaj jego budowy dworem kamiennym (Steinhof) albo zameczkiem (Schlössel) a od nazwisk jego byłych właścicieli Schüttelhof albo Werderhof. Jest to dobro wolnosędziowskie (Freirichtergut) i stąd nazywa się w najstarszych listach „das Gericht" [„sąd”], dlatego należy do niego także karczma i uprawnieni do wykonywania ich zawodów rzemieślnicy. W późniejszych czasach stał się on dziedzicznym dobrem rycerskim. Właściciele tego majątku posiadają także urbarz piwny i połowę prawa patronackiego nad kościołem w Szalejowie Górnym(1). Jan, król Czech podarował te dobra wolnosędziowskie ze wszystkimi prawami i przynależnościami braciom von Glubos (Glaubitz), Konradowi, Bolkowi i Ottonowi w podzięce za ich zasługi. Jego syn, cesarz Karol IV, wydał w Königsgrätz [Hradec Králové] 13 września 1350 r. dokument, mocą którego w dowód szczególnej łaski dla siedmiu synów wspomnianego Konrada von Glaubitz uwolnił właścicieli tego majątku ze wszystkich podatków(2). Na początku XV wieku dobra te posiadał Nickel Bach, gdyż w 1417 r. wydzierżawił on połowę swojego stawu, położonego w dobrach wolnosędziowskich, za 5 kop groszy(3). Następnym właścicielem był Nickel Willhelmsdorf. Sprzedał on ten majątek ówczesnemu właścicielowi starego dworu, Wilhelmowi von Walditz, przekazując mu dobra w poniedziałek przez świętem Marii Magdaleny 1428 r.(4).
Po tym czasie dobro wolnosędziowskie zostało, widocznie w wyniku podziału majątku pomiędzy braćmi, ponownie oddzielone od starego dworu i miało swojego osobnego właściciela ze szlacheckiego rodu von Walditz. Na początku XVI wieku był nim Christoph von Walditz(5). Pozostawił on dwóch synów: Georga i Konrada. Georg odziedziczył dobra rodzinne wraz z wszystkimi przynależnościami. Jego żoną była Anna z domu von Raueck(6). Sprzedał on w piątek przed Zielonymi Świątkami 1527 r. pięciu chłopów pańszczyźnianych w Wolanach za 78 marek swojemu kuzynowi, Hansowi Walditz, ówczesnemu panu dziedzicznemu na starym dworze(7). W 1543 r. Hans Walditz sprzedał cały majątek wraz z pozostałymi jeszcze poddanymi w Wolanach i Szalejowie Górnym, oba prawa sądowe i prawo do swobodnej hodowli owiec w całej wsi Wolany Hansowi Prag von Wellnitz, który był wówczas starostą hrabstwa i panem dziedzicznym w Górnych Wolanach (Oberwernersdorf). Zakup ten potwierdził 16 października 1544 r. ówczesny pan hrabstwa kłodzkiego, Hans von Bernstein, dokumentem wystawionym w Pardubicach(8). Hans von Wellnitz polecił wybudować przy tym folwarku stojący obecnie (1797) masywny dom mieszkalny dla właścicieli, zwany w starych pismach zameczkiem(9). W 1548 r. sprzedał on tę posiadłość pani Annie, urodzonej von Seydlitz, wdowie po Adamie Abschatz von Schüttlau(10). Jej syn, Georg Abschatz von Schüttlau, wymieniony jest latach 1550 i 1564 jako właściciel tego dobra oraz Górnych Wolan (Oberwernersdorf) i Chocieszowa (Stolzenau)(11). Dwie ostatnie części przekazał on później swojemu szwagrowi, Mateuszowi Stolz, przez którego został zamordowany pod Łomnicą w niedzielę (przed Szymonem i Judą – przed 28 października) roku 1582(12). Owego Mateusza Stolza znajdujemy potem jako właściciela tego majątku(13). 20 marca 1586 r. sprzedał on swoje dobra Wolany i Chocieszów z prawem dziedziczenia swojemu bratu, Hansowi Stolzowi z Simbsdorf(14). Tenże sprzedał 31 grudnia 1586 r. oba dobra w Wolanach, mianowicie dwór dolny (Niederhof=Werderhof) i dwór górny (Oberhof=Zettritz) wraz z Chocieszowem, prawem sprawowania sądów wyższych i niższych za 11800 talarów Ernstowi von Walditz(15). Transakcja została potwierdzona 12 września 1588 r. Ernst von Walditz była panem na starym dworze w Wolanach. W 1580 r. zakupił on od Adama von Tschiswitz wieś Nowy Wielisław (Neuwilmsdorf)(16). Polecił też wybudować kilka domów na otwartej łące (Heide) przy drodze krajowej, które potem nazwane zostały Neuwernersdorf (kolonia Nowe Wolany)(17). Na podstawie decyzji cesarza Rudolfa z 1591 r. musiał on przekazać 15 lutego prawo wyszynku w karczmie w Neuwernersdorf miastu Kłodzku. Jednak prawo do karczmy w samych Wolanach i urbarz piwny zostały mu potwierdzone. Pod koniec 1595 r. sprzedał on Oberwernersdorf (Górne Wolany) i Chocieszów, a po jego śmierci wdowa Hedwig z domu Tschischwitz oraz opiekunowie jego dzieci sprzedali w dzień św. Jana Chrzciciela (24 czerwca) 1596 r. Steinhof (teraz Werderhof) i stary dwór wraz ze wsią Nowy Wielisław jego bratu, Sigmuntowi von Walditz za sumę 9200 talarów(18). Ów Sigmunt sprzedał 26 października 1601 r. obecny Werderhof w Wolanach, wieś Nowy Wielisław i poddanych, osiedlonych na łące przy drodze krajowej (późniejszy Neuwernersdorf) za 11400 talarów miastu Kłodzko(19). Rozkaz cesarza z marca 1602 r. unieważnił tę transakcję a miasto zmuszone było odstąpić te dobra braciom Georgowi, Hansowi und Christophowi von Walditz, posiadaczom majątku Tschirnhaus w Wolanach(20). 26 kwietnia 1602 r. sprzedali oni Nowy Wielisław Heinrichowi von Ratschin, dziedzicowi na Gorzanowie [wówczas Arnsdorf, później Grafenort](21). Także sprzedali oni w tym czasie folwark Tschirnhausa w Wolanach. Wszyscy trzej żyli jeszcze w 1613, kiedy to kupili prawo sprawowania sądów wyższych nad wszystkimi swymi poddanymi(22). Po śmierci dwóch pierwszych braci, jedynym właścicielem obecnego (1797) Werdershof został Christoph von Walditz. W 1615 r. dokupił on „Pannwitz-Gütchen” w Wolanach. Podczas tzw. rebelii czeskiej, która wybuchła w 1618 r., pozostał on jako katolik wierny swojemu prawowitemu panu, uciekł z objętego powstaniem hrabstwa, a jego dwór (Werderhof) został z tego powodu w czasie jego nieobecności obrócony w popiół przez insurgentów [powstańców – red.](23). Po stłumieniu powstania otrzymał on nie tylko z powrotem wspomniany majątek, ale także nabył w 1623 r., po jego krewnym zmarłym bez męskich potomków, prawa do dóbr lennych w Wolanach, zwanych „starym dworem”. Ożenił się z Brygittą z domu Seydlitz. Małżeństwo to miało siedem córek(24). Po śmierci Brygitty poślubił Hedwig z domu Werder. Miał z nią dwóch synów i dwie córki. Synowie i ojciec zmarli w Polsce i tak wygasł ród Walditzów. Dobra Christopha von Walditz były zadłużone i wdowa po nim oraz opiekunowie jej nieletnich córek musieli je sprzedać. Nabywcą został Hans von Werder und Schlenz. 24 października 1636 r. zawarto kontrakt(25), zgodnie z którym von Schlenz stał się właścicielem zameczku (Werderhof), urbarza piwnego, dwóch młynów i innych przynależności oraz praw z nimi związanych. Zapłacił za to 6500 talarów. Jego małżonką była córka Christopha von Walditz. Małżeństwo miało czterech synów i trzy córki(26). Dalsze zakupy dóbr, dokonane przez von Schlenza, objęły „Pannwitz-Gütchen” w Wolanach (1645) i stary dwór oraz Tschirnhaus w 1654 r. Hans von Werder und Schlenz zmarł w 1665 r. Jedynym synem zmarłego był Johann Christoph von Werder. Odziedziczył on dobra ojcowskie(27). 18 października 1661 r. poślubił on Elisabeth Susannę von Ullersdorf, pochodzącą z Ławicy (Labitsch). Za jego zezwoleniem i przy jego pomocy w 1681 r. gmina Szalejów Górny ufundowała na jego ziemi koło Neuheyde (Neuwernersdorf – Nowe Wolany) przy drodze krajowej kapliczkę Matki Boskiej Bolesnej(28). W 1682 r. pragnął jako pan starego dworu odebrać kłodzkim jezuitom należną im część (połowę) patronatu nad kościołem w Szalejowie Górnym. Ci jednak udowodnili swoje prawo do tej części patronatu na podstawie prawie 300- letnich dokumentów(29) oraz powołali się na prawo zwyczajowe. Urząd Królewski w Kłodzku rozstrzygnął spór na korzyść zakonników(30). 28 grudnia 1684 r. odkupił on od cesarza Leopolda prawo połowu grubej zwierzyny (Hohe Wildbahn) na gruntach, należących do niego i jego poddanych za sumę 321 florenów oraz kawałek zagajnika za Wolanami (za 400 Florenów)(31). Sprawował urząd sędziego ziemskiego. Zmarł w 1692 r. Wszystkie jego dobra odziedziczył jedyny syn – Johann Christoph, urodzony von Eck z Kobierzyc (Koberwitz)(32). Tenże sprzedał w 1700 r. stary dwór i „Pannwitz-Gütchen” w Wolanach a w 1705 położony tamże Tschirnhaus ze wszystkimi prawami, jednak z wyjątkiem prawa patronackiego, które zastrzegł sobie przy sprzedaży starego dworu, przenosząc je na Werderhof(33). Jego syn, Johann Ferdinand von Werden sprzedał 25 października 1725 r. swój majątek Niederwernersdorf, tj. tzw. dwór przedni (Vorderhof) z połową lenna kościelnego, urbarzem piwnym i wszelkimi przynależnościami za 16000 talarów Georgowi Olivierowi, hrabiemu Rzeszy Wallisowi, cesarskiemu feldmarszałkowi(34) i właścicielowi pozostałych części Wolan. Tenże, aby uzyskać większą wygodę, polecił założyć na przeciwległym brzegu rzeki Bystrzycy Dusznickiej niewielki folwark, który odtąd z powodu jego położenia nazywa się Folwarkiem Bystrzyckim (Weistritz-Vorwerk). Obecnie (1797) nazywa się on Hammer-Vorwerk (kuźnica – folwark) od hamerni (kuźnica), założonej w 1794 r. przez hrabiego Wilhelma Aleksandra von Schöneich-Carolatha koło tego folwarku.
c.d.n.
Przypisy:
(1)W 1613 do właścicieli tego majątku należały dwie karczmy – we wsi i przy drodze, dwa młyny, 11 chłopów pańszczyźnianych i 24 zagrodników w Wolanach oraz 6 chłopów pańszczyźnianych i 8 zagrodników w Szalejowie Górnym (archiwum w Wolanach).
(2)Uwierzytelniony odpis tego dokumentu, będący najstarszym dokumentem, dotyczącym Wolan, znajduje się w tamtejszej kancelarii wśród pism dotyczących Wolan.
(3)W księdze miejskiej Kłodzka za ten rok.
(4)Oryginał tego dokumentu zachowany w kancelarii zamkowej w Wolanach wśród dokumentów dotyczących Wolan.
(5)Dokument kupna-sprzedaży dobra Werderhof z 1544 r.
(6)Tamże.
(7)Oryginał aktu sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach.
(8)Oryginał tego poświadczenia (w języku czeskim) znajduje się w kancelarii zamkowej w Wolanach, pomiędzy listami z Wolan.
(9)Wiadomości o dobrach rycerskich hrabstwa Christopha Doniga.
(10)Archiwum kolegium w Kłodzku sg. M nr.6.
(11)Noworudzkie archiwum zamkowe oraz wśród dokumentów kancelarii zamkowej w Wolanach.
(12)W starym protokole urzędowym w archiwum zamkowym w Piszkowicach. Także pisemne wiadomości pewnego ówczesnego mieszkańca Bystrzycy.
(13)Akt kupna-sprzedaży tego majątku z 1596 r.
(14)Wyciąg z akt Królewskiego Urzędu Podatkowego.
(15)Kopia aktu kupna-sprzedaży z 12 września 1588 r. w kancelarii zamkowej w Wolanach.
(16)Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
(17)Stary protokół urzędowy, sporządzony w Kłodzku, w archiwum zamkowym w Piszkowicach [rozproszone w 2 połowie XIX w. WJD]
(18)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach wśród listów z Wolan.
(19)Oryginał aktu tamże.
(20)Akt kupna-sprzedaży Nowego Wielisławia z 1602 r., item w drugim protokole urzędowym.
(21)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w archiwum w Gorzanowie.
(22)Oryginał aktu kupna w kancelarii zamkowej w Wolanach wśród listów z Wolan.
(23)Dokument dot. podziału dóbr, dotyczący Starego Dworu z 1628 r.
(24)Stematografia Doniga.
(25)Oryginał w kancelarii zamkowej w Wolanach, w aktach dotyczących Wolan.
(26)Archiwum parafialne w Szalejowie Górnym.
(27)Pisma kancelarii w Wolanach.
(28)W archiwum dekanatu wśród pism parafii Szalejów Górny.
(29)W archiwum kłodzkiego kolegium sg. M nr 4.
(30)Collegii Claciensis historia za ten rok.
(31)Wśród pism kancelarii w Wolanach.
(32)Konsygnacja kłodzkich dóbr rycerskich z 1715 r.
(33)Dokument kupna-sprzedaży starego dworu z 1710 r.
(34)Oryginał aktu kupna-sprzedaży zachowany wśród listów z Wolan w kancelarii w Wolanach.

Tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta
Redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń
CZĘŚĆ II: Ogólnie o właścicielach wsi Gorzanów
Majątek panów na Gorzanowie składa się z trzech siedzib rycerskich, mianowicie zamku, dworu Muszyn i dworu Raczyn wraz z przynależnościami, oraz z jednego majątku wolnego sędziego i wolnego kmiecia.(1) Te różne części miały też w starych czasach najczęściej różnych właścicieli. Jednak od 140 lat pozostają one zjednoczone w rękach jednego właściciela. Od prawie 150 lat Gorzanów wraz ze wsiami: Mielnik (niem. Melling), Nowa Łomnica (niem. Neulomnitz), Wyszki (niem. Hohendorf), Szklarnia (niem. Glasendorf), Sauergrund (osada obecnie wchodząca w skład Szczawiny – niem. Neubrunn), Gajnik (niem. Hahn), Huta (niem. Hüttengrund), Starkówek (niem. Neubatzdorf), Nowy Wielisław (niem. Neuwilmsdorf) oraz częściami Długopola Dolnego (niem. Niederlangenau), Starej Łomnicy (niem. Altlomnitz), Piotrowic (niem. Herrnsdorf) i Starego Waliszowa (niem. Altwaltersdorf) tworząc majorat rodziny hrabiów Rzeszy von Herberstein. Każdy aktualny właściciel z tego rodu ma w Gorzanowie urbarz piwny, prawo wyszynku piwa, prawo sądów wyższych i niższych na terenie całej wsi, prawo łowów na zwierzynę drobną i grubą na terenach majoratu i podległych gruntach oraz prawo patronatu nad kościołem.
Rozdział I – 1. O właścicielach zamku w szczególności
Ten folwark, do którego dołączono byłe gospodarstwo chłopskie, zwane Klar, jest starą siedzibą rycerską. Przed laty był on lennem, jednak 14 grudnia 1624 r. został na mocy dekretu cesarza Ferdynanda II zamieniony w wolne dobro (Allodium). (2)
Dobra te (albo przynajmniej część wsi) znajdowały się prawdopodobnie w rękach panów von Mülstein, gdyż w 1384 r., w piątek po Bożym Ciele [20 czerwca 1384 r.] Nickel Mülstein i jego syn, Hans, przepisali na Günthera von Sterza 9 łanów [niem. Huben] w Arnoldisdorf z 5 czynszami od nich(3). W 1361 r., w czwartek przed dniem św. Gawła [14 października 1361 r.], Thamme von Pannwitz przekazał swojej małżonce Elisabeth czynsze z 5 łanów w Arnoldisdorf jako dożywocie(4). Tę część posiadał w 1384 r. Hans von Pannwitz, przypuszczalnie syn poprzedniego(5).
W XV wieku ten tak zwany obecnie zamek przypadł panom von Knoblauchsdorf a następnie panom von Ratschin, którzy posiadali tzw. Ratschinhof [dwór Raczyn]. W 1540 r. zamek posiadał Friedrich von Ratschin, który w 1542 r. kupił tutejsze dobra wolnego sędziego. W 1547 r. we wtorek po Invocavit [1 marca 1547 r.] otrzymał on dla siebie i swoich potomków od ówczesnego namiestnika hrabstwa, Johanna von Bernsteina, zezwolenie na wolny, wykonywany bez przeszkód spław drewna Nysą dla swojego domu.(6)
Friedrich pozostawił po swojej śmierci, która nastąpiła około 1559 r., czterech synów o imionach Hans, Christoph, Georg i Heinrich(7), którzy podzielili pomiędzy siebie ojcowskie dobra. Najmłodszy, Heinrich, otrzymał obecny zamek wraz z udziałem w Piotrowicach i wzniósł ówczesny budynek zamkowy(8). W 1577 r. tenże Heinrich odkupił od cesarskich komisarzy wieś kameralną Starkówek oraz staw za Gorzanowem,(9) w 1580 część w Długopolu Dolnym,(10) w 1602 r Nowy Wielisław(11) a następnie także Nową Łomnicę (niem. Neulomnitz). Zakupił także tamtejsze dobra wolnego sędziego. Zmarł jako starszy stanu w 1612 r.
Jego trzej synowie: Heinrich, Friedrich(12) i Hans posiadali wspólnie(13) pozostawione przez ojca dobra.(14) Z powodu udziału w rebelii czeskiej utracili oni w 1623 r. całkowicie dobra lenne a dobra dziedziczne w połowie(15). Zostały one włączone w skład kamerarii pana kraju.
12 czerwca 1624 r. arcyksiążę Karol, biskup wrocławski, jako ówczesny właściciel hrabstwa kłodzkiego, dobra Raczyn i Muszyn, skonfiskowane Heinrichowi, wraz ze wszystkimi przynależnościami, lennem kościelnym, prawem sądów, Hansowi Arbogastowi, sprzedał wolnemu panu z Annenberg, za 52525 talary(16). 14 grudnia 1624 r. cesarz Ferdynand II zamienił wszystko, co dotąd było lennem, w dobra dziedziczne(17). Annenberg był wówczas królewskim kapitanem, radcą oraz panem dziedzicznym na Roztokach (niem. Schönfeld). 17 czerwca 1624 r. w Gorzanowie złożono mu hołd lenny(18). W 1628 r. zakupił on średni dwór (Mittelhof) w Starej Łomnicy wraz z przynależnymi doń wsiami Szklarnią i Sauerbrunn,(19) a następnie dobra Hansa Ratschina w Gorzanowie wraz ze wszystkimi przynależnościami. W 1633 r. został starostą krajowym(20), a 26 lutego 1636 r. otrzymał od cesarza Ferdynanda II tytuł hrabiego Rzeszy(21). Po śmierci swojej pierwszej małżonki, Juliany von Damnitz, która zmarła w 1625 r.(22) poślubił on Mariannę baronównę von Mettich, a po śmierci tejże 8 maja 1630 r.(23) zawarł po raz trzeci związek małżeński z Barbarą Katarzyną baronówną von Trautmannsdorf(24). Zmarł w Kłodzku 28 czerwca 1645 r. i został pochowany w tamtejszym kościele farnym(25).
Jego dobra przypadły obu synom zmarłego Karlowi Heinrichowi i Hansowi Arbogastowi, gdyż ci w 1646 r. tytułowali się „Herren auf Dornsberg, Burglätsch, Arnsdorf, Gläsen, Schönfeld und Lomnitz"(26). Ostatni [Hans Arbogast] prawdopodobnie wkrótce zmarł, a pierwszy z nich sprzedał około 1651 r. dobra Arnsdorf i Szklarnia wraz ze wszystkimi przynależnościami swojej siostrze, Marii Maksimilianie(27).
Poślubiła ona(28) w 1651 r. Johanna Friedricha, hrabiego Rzeszy von Herberstein.(29) Tenże podarował jej w 1659 jej dobra(30) [posag], co zostało potwierdzone przez cesarza Leopolda I 19 marca 1664 r.(31)
Jan Fryderyk wybudował w 1653 r.(32) i w następnych latach obecny zamek wraz z wieżą, na której znajduje się zegar, wybijający godziny. 5 czerwca 1657 r. na wieży tej osadzono kopułę.(33) Także założył przy zamku wielki ogród ozdobny i wypoczynkowy a na granicy gruntów ze Starą Łomnicą – zwierzyniec,(34) pod który dokonał wymiany części ziemi proboszcza na wspomnianą powyżej część gospodarstwa. W 1662 r. cesarz Leopold I udzielił mu zezwolenia na łowy grubej zwierzyny na wszystkich gruntach, należących do Gorzanowa(35). W 1667 r. zakupił tzw. Wasserhof wraz z dobrem Huta, położonym koło Zalesia (niem. Spätenwalde). W 1661 r. pomiędzy nim a jego poddanymi doszło do wielkiego sporu o świadczenia pańszczyźniane, w wyniku którego zbiegło około 300 chłopów(36), a sołtys ze Starkówka 10 marca 1661 r. przebił się nożem w więzieniu(37).
W 1669 r. tenże hrabia von Herberstein, za zezwoleniem pana kraju, uczynił z Gorzanowa i wszystkich przynależnych do niego dóbr fideikomis dla swej rodziny i dlatego na jego prośbę w 1670 r. dokonano zmiany nazwy tej wsi z Arnoldsdorf na Grafenort(38). Hrabia domagał się także nadania Gorzanowowi praw miejskich, jako siedzibie majoratu. Nie uzyskał jednak zgody na to, gdyż miasta Kłodzko i Bystrzyca, opierając się na ich przywilejach, zaprotestowały przeciwko temu(39). 23 marca 1664 r. zmarła jego pierwsza małżonka(40). W 1667 r. poślubił on Marię Elżbietę z domu von Wagensberg(41). Był on także tajnym radcą cesarskim i właścicielem dóbr lennych w hrabstwie kłodzkim, a zmarł 17 kwietnia 1701 r. w wieku 75 lat.(42) Jego owdowiała małżonka podążyła za nim 21 sierpnia 1712 r.(43) Jego córka, Maria Teresa, zamężna hrabina von Mettich, zmarła przed nim w 1695 r.(44)
Johann Friedrich pozostawił po swej śmierci dwóch synów o imionach: Johann Friedrich i Johann Leopold. Pierwszy z nich, jako starszy, odziedziczył dobra majoratu w Gorzanowie wraz ze wszystkimi przynależnościami. Drugi otrzymał położone na Śląsku dobra alodialne Przydroże Małe i Duże (niem. Schnellendorf), Węgry (niem. Wangern) oraz inne.(45)
Jan Fryderyk Młodszy (Johann Friedrich der Jüngere) – hrabia Rzeszy von Herberstein, drugi właściciel majoratu w Gorzanowie, miał małżonkę Marię Karolinę, baronównę von Zierotin.(46) Tenże był starostą w Kłodzku, i jako taki został 30 stycznia 1696 r. przez swojego ojca, jako uznanego komisarza królewskiego, przedstawiony stanom i osadzony na urzędzie. Z pełnienia tego urzędu zrezygnował 13 kwietnia 1701 r.(47) i zmarł w grudniu 1712 r.(48) Jego owdowiała żona zmarła potem w Wiedniu w 1719 r.(49)
Majorat Gorzanów przypadł teraz jego jedynemu synowi Johannowi Antonowi. Tenże odziedziczył też po swojej matce w 1719 r. dobra w Krosnowicach (niem. Rengersdorf).(50) Ponieważ jednak zmarł on 6 lipca 1720 r. w Pradze na tyfus nie pozostawiając potomków(51), alodium Krosnowice przypadło, zgodnie z testamentem, jego małżonce, Marii Antoninie, hrabini Rzeszy von Lichtenstein, która następnego roku wyszła za mąż za Franza Leopolda hrabiego Rzeszy von Waldstein(52). Natomiast majorat Gorzanów przypadł kolejnemu agnatowi [dawniej krewny w linii męskiej] Johannowi Leopoldowi na Węgrach, bratu jego ojca.
Tenże Jan Leopold poślubił najpierw Marię Teresę, z domu hrabiów Rzeszy z Międzylesia (niem. Mittelswalde)(53). Po jej śmierci ożenił się z Marią Rozalią, hrabiną von Gregerin.(54) Zmarł także bezpotomnie w 1728 r.
Potem majorat gorzanowski przypadł jego (steiermarkische) sytyrjskiej linii a to Johannowi Gundacker, hrabiemu Rzeszy von Herberstein. Tenże był jeszcze niepełnoletni i znajdował się pod opieką swej matki, Marii Józefiny, z domu hrabina von Breuner(55). W 1735 r. objął samodzielny zarząd nad dobrami a zmarł w 1770 r.
Jego syn, także o tym samym imieniu [Jan Leopold von Herberstein], został następnie właścicielem Gorzanowa. Poślubił on Antonię z domu hrabinę von Schrattenbach. Po jej śmierci zawarł związek małżeński z hrabiną Rzeszy von Stargk. Ten pan majoratu założył dwie kolonie: Gajnik (Hain) i Huta (Hüttenguth, Hüttengrund) i sprzedał w 1797 r. tzw. Brandpusch w Różance (niem. Rosenthal) za 14000 RTh Królewsko-Pruskiemu Radcy Komercjalnemu Christophowi Ludwigowi w Międzylesiu. W 1801 r. przekazał majorat w Gorzanowie w zarząd swojemu jedynemu synowi o imieniu Johann Hieronymus. Jego małżonką była Henriette, z domu hrabina Rzeszy von Salm-Kyrburg. Johann Gundacker, hrabia Rzeszy von Herberstein, zmarł w 1810 r.
c.d.n.
Przypisy:
1) Zwany obecnie Wasserhof.
2) Oryginał dekretu w archiwum zamkowym w Gorzanowie. [Obecnie zaginiony]
3) W najstarszej księdze protokołów sądu ziemskiego w Kłodzku fol. 6. [GQ V/8]
4) Tamże fol. 53. [GQ V/86]
5) Tamże, za rok 1384. [GQ V/139. Wpis z 21 stycznia 1384 r.]
6) Oryginał przywileju w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
7) Hans zakupił Skrzynkę, Christoph posiadał dobra Klar, Georg majątek rycerski Seliger.
8) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
9) Oryginał aktu konfirmacji w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
10) Tamże.
11) Tamże.
12) Friedrich zmarł przed osiągnięciem pełnoletności w 1625 r.
13) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
14) Gorzanów, Piotrowice, Długopole Dolne, Nowy Waliszów i Starkówek.
15) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
16) Kopia aktu transakcji w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
17) Oryginał aktu konfirmacji w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
18) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
19) 2 grudnia 1628 r, cesarz Ferdynand III udzielił mu ma jego prośby prawa do odłowu saren na dobrach w Łomnicy i w Gorzanowie (kopia w archiwum urzędu podatkowego).
20) Rękopis ówczesnego kłodzczanina.
21) Oryginał dyplomu w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
22) Stary protokół urzędowy.
23) Lib. Decan. Hieron. Keck. Fol. 14 [GQ/III, s. 91].
24) Dokumenty dóbr Melthin.
25) Tamże.
26) List, uwalniający z poddaństwa (Losbrief) datowany 12 maja 1646 r.
27) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
28) Tamże.
29) Którego ojciec wraz z trzema braćmi, dotychczas baroni, zostali w 1644 r. hrabiami Rzeszy.
30) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
31) Oryginał dyplomu w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
32) Napis nad wejściem, item Monumenta histor. stemmatis Herberst.
33) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 24 lipca 1695 r. w wieżę zamkową uderzył piorun, jednak nie wyrządzając większych szkód. W 1799 r. wieżę pokryto nowym dachem, kopuła została odnowiona i 26 września ponownie osadzona na wieży. Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
34) Rapsod żałobny Platzera – kazanie wygłoszone z powodu jego [Jana Fryderyka] śmierci.
35) Oryginał przywileju w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
36) Drukowany spis tychże w archiwum kolegium kłodzkiego, Q4.
37) Tamże.
38) Oryginał przywileju w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
39) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
40) Opis uroczystości żałobnych został wydany drukiem w 1665 r.
41) Rapsod żałobny Platzera...
42) Rapsod żałobny Schreibera.
43) Historia Coll(egii) Glac(ensis) do 1712 r.
44) Rapsod żałobny Platzera…
45) Sztambuch rodu Haugwitzów s. 140.
46) Archiwum parafialne w Krosnowicach.
47) Historia Coll(egii) Glac(ensis) do 1712 r.
48) Tamże.
49) Tamże.
50) Tzw. zamek (Schlosshof).
51) Archiwum parafialne w Krosnowicach.
52) Tamże.
53) Rapsod żałobny Platzera…
54) Archiwum parafialne w Krosnowicach.
55) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.

Historyczny opis parafii Gorzanów według Josepha Köglera – cz. II

Tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta
Redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń

Spośród proboszczów tego kościoła znani są następujący:
1. Johannes Pleckenbauch. Był w 1456 r. altarzystą ołtarza Czterech Świętych Doktorów Kościoła w kościele parafialnym w Bystrzycy Kłodzkiej [niem. Habelschwerdt](1). Po pewnym czasie został plebanem w Gorzanowie. Ze względu na małe dochody z tej prebendy ówczesny administrator arcybiskupstwa praskiego, Wenzel von Crumlau, zezwolił mu także na zachowanie prebendy bystrzyckiej(2).
2. Michael Kern. Urodzony w Kłodzku [niem. Glatz]. Był proboszczem w 1508 r.(3) W 1516 r. znajdujemy go jako proboszcza w Ścinawce Górnej(4) [niem. Oberstein], dokąd został przeniesiony.
3. Paulus Jung. Także z Kłodzka. Zanotowany jako proboszcz z Arnsdorf [Gorzanów] w latach 1517 i 1524(5).
4. Stanislaus Wendeler. Był tu proboszczem w 1445 r.(6) [chodzi raczej o 1545 r. - red.].
5. Michael, którego nazwisko jest nieznane. Należał do zwolenników nowej nauki wiary Kaspra Schwenkfelda, a ponieważ w 1546 r. przez dłuższy czas nie było proboszcza w Bystrzycy, tutejszy [gorzanowski] proboszcz wygłaszał każdej niedzieli po południu kazania także tam(7).
6. Kaspar Stender. Początkowo był kanonikiem regularnym w Nysie, jednak za przykładem wielu mu współczesnych opuścił klasztor i ożenił się. Około 1554 r. był proboszczem w Gorzanowie, skąd w 1556 r. został przeniesiony do Bystrzycy(8). Jeżeli chodzi o jego wyznawanie wiary, to zależała ona od okoliczności. „Mógł on" - jak powiada stary rękopis(9) „obracać się jak płaszcz zgodnie z wiatrem i miał trzy konfesje, potrafił lepiej grać na gęślach, niż wygłaszać kazania". Ponieważ musiał w 1558 r., podobnie jak większość pozostałych proboszczów hrabstwa, stawić się przed cesarską Komisją Religijną w Kłodzku i wytłumaczyć się ze swego odstępstwa od doktryny, w sporządzonym przy tej okazji protokole(10) zapisano o nim, co następuje: „Caspar Stender, Plebanus in Hawelswerd, ordinis Cruciferorum de Neissa, uxoratusm homo garrulus, artificio ein Fiedler, tot habuit in fide varietates, quot chordas in testudine, Päbstisch, Lutherisch, Schwenkfeldisch". W ostatnich latach trwał prawdopodobnie przy nauce i porządku Kościoła katolickiego i zmarł w Bystrzycy Kłodzkiej w 1563 roku(11).
7. Johannes Münch. Przypuszczalnie był następcą na urzędzie swojego poprzednika. Podczas wizytacji generalnej kościołów, dokonanej przez archidiakona Naetiusa w roku 1560, stał się podejrzanym ze względu na wyznawaną wiarę(12). Tenże miał wówczas pole, przynoszące rocznie 15 korców zboża, rocznie 18 fur(13) siana, bardzo dobry las i staw. Łąka była w posiadaniu szlachty. Proboszcz otrzymywał za nią czynsz w wysokości 6 szylingów rocznie. Ponadto miał prawo do rocznej dziesięciny snopowej w wysokości 7 małdratów zboża(14). Tenże został skazany na zapłacenie 36 guldenów węgierskich za szkody, wyrządzone proboszczowi z Bystrzycy(15).
W tym czasie w hrabstwie kłodzkim znowu poczęły szerzyć się nowinki religijne, przede wszystkim jednak nauka Lutra, w większym niż dotychczas stopniu i wiele kościołów było stopniowo obsadzanych przez proboszczów nowej wiary. Także tutejszy proboszcz w 1564 r.
8. Jeremias Jordan przypuszczalnie przystąpił do religii luterańskiej. Podczas pełnienia przez niego czynności proboszcza, a to w wymienionym już 1564 r., 17 lipca, w tutejszy stary budynek plebanii uderzył piorun, wpadł do pomieszczeń, ale jedynie nieco uszkodził belki(16). W 1572 roku(17) wybudowano nowy budynek plebanii(18).
9. M. Johannes Schmied, który ponadto podpisywał się jako Faber. Tegoż zapisano jako proboszcza w Gorzanowie w latach: 1597-(19) i 1609-(20).
Po stłumieniu rebelii czeskiej, w której uczestniczyło także hrabstwo kłodzkie, w latach 1623 i 1624 wszyscy luterańscy kaznodzieje, których było ponad 60-(21), zostali na rozkaz cesarza Ferdynanda II wygnani z terenu hrabstwa, a wszystkie tutejsze kościoły znowu oddane pod zarząd katolickich kaznodziei. Przy tej okazji w grudniu 1623 r. w Gorzanowie został osadzony katolicki proboszcz(22), a był nim:
10. Adam Sebastian Weiß, Ślązak, z klasztoru cystersów w Henrykowie(23). Temuż przydzielono także, ze względu na brak księży katolickich, do opieki duchownej jako filię, parafię w Starej Łomnicy [niem. Altlomnitz]. Tenże założył najstarsze, zachowane jeszcze, księgi kościelne w Gorzanowie i w Starej Łomnicy. Za jego czasów także luterańscy mieszkańcy tej parafii stopniowo nawracali się na wiarę katolicką. W 1631 r. spowiedź wielkanocną w tej parafii odbyło już 840 parafian(24). Roczne dochody proboszcza z dziesięciny wynosiły 12 małdratów i 6 korców pszenicy(25). Wyżej wymieniony proboszcz zmarł tutaj pod koniec 1631 r. Po nim nastąpił:
11. Georg Augustin Wolf z Lubomierza [niem. Liebenthal] ze Śląska(26). Za jego czasów, mianowicie w 1633 r., w całym hrabstwie kłodzkim szalała zaraza. Także w parafii Gorzanów zmarło na nią kilkuset mieszkańców(27). Wyżej wymieniony proboszcz złożył rezygnację w 1635 r.(28) Jego następcą był:
12. Johannes Forst z Bambergu, kaznodzieja z zakonu Karmelitów. Tenże był tutaj proboszczem aż do 1662 r., kiedy zrezygnował(29). Na jego miejsce przybył w 1663 r.
13. Andreas Meola, Neapolitańczyk, do tego czasu nauczyciel domowy u tutejszych właścicieli dóbr(30). Za jego czasu część pola, posiadanego przez proboszczów tej parafii, została, za zgodą praskiego konsystorza, odstąpiona panom tych ziem, celem założenia na niej zwierzyńca. Jako odszkodowanie proboszcz otrzymał część byłego gruntu kmiecia, tzw. Kolbengut. Wspomniany proboszcz także zrezygnował w 1671 r a jego następcą został 25 sierpnia:
14. Heinrich Alois Beyer(31) Ślązak, będący dotąd tutaj kapłanem(32). Po trzech latach, 5 maja 1674 r.(33) został oddalony z tutejszej parafii(34), a po nim w roku 1674 nastąpił:
15. Christian Benedikt Wagner(35). Tenże urodził się w Kłodzku i był przez kilka lat kapłanem w Lewinie [niem. Lewin], a następnie przez krótki czas w Krosnowicach [niem. Rengersdorf]. W roku 1678 zrezygnował z probostwa w Gorzanowie(36) i został proboszczem w Ludwikowicach Kłodzkich [niem. Ludwigsdorf], skąd jednak został oddalony(37). W 1716 r. obchodził w Kłodzku 50-lecie swego kapłaństwa(38). Prawdopodobnie żył tam jako altarysta.
16. Georg Adam Lachnit z Międzylesia [niem. Mittelwalde]. Został po rezygnacji swego poprzednika, 27 października 1678 r., proboszczem w Gorzanowie(39). W 1690 r. 1 listopada został powołany jako proboszcz w swoim rodzinnym mieście, gdzie też zmarł 4 sierpnia 1703 r. w wieku 61 lat(40). Jego następcą w Gorzanowie był:
17. Christoph Jarisch z Radkowa [niem. Wünschelburg](41). Wcześniej był tutaj przez kilka lat kapłanem. Tenże zmarł tu w 1730 r.(42) Po nim urząd proboszcza objął:
18. Johann Friedrich Rupprecht, dotąd tutejszy kapłan. Urodził się w Skibie koło Kłodzka [niem. Scheibe bei Glatz](43) i zmarł w 1739 r.(44) Jako jego następcę zarekomendowano:
19. Ignaza Seipelta z Nowego Waliszowa [niem. Neuwaltersdorf], który już wcześniej od 8 lat był kapłanem w tej miejscowości. Za czasów jego urzędowania kościół w Starej Łomnicy z należącymi do niego wsiami, który od 1623 należał jako filia do probostwa w Gorzanowie, został 16 września 1755 r. oddzielony od parafii w Gorzanowie i przywrócono mu rangę samodzielnej parafii. W zamian za to, w 1786 do parafii Gorzanów przyłączono wieś Mielnik [niem. Melling], należącą do tego czasu do parafii w Krosnowicach. 12 października 1788 r. świętował on jubileusz 50-lecia swego kapłaństwa i pobłogosławił jednocześnie dwie pary małżeńskie, które także świętowały swój 50-letni jubileusz, a którym udzielał on ślubu. Od wczesnych lat życia chorował na podagrę a zmarł 11 lutego 1792 r. w wieku 85 lat. Po nim nastąpił:
20. Franz Dinter. Tenże, urodzony w Karłowie [niem. Karlsberg], został w 1776 r. we Wrocławiu [niem. Breslau] wyświęcony na kapłana. Od tego czasu był kapłanem w Gorzanowie. Zmarł 20 kwietnia 1806 r. w wieku 55 lat. Po nim nastąpił:
21. Anton Heinrich. Tenże urodzony w Kłodzku, został w 1790 r. kaznodzieją, następnie przez dwa lata był kapłanem w Lądku Zdroju [niem. Bad Landeck] i wreszcie przez 14 lat kapłanem w swoim rodzinnym mieście.
**
Oprócz niego posługi duchowne w parafii Gorzanów pełnią obecnie (1807 r.) jeszcze dwaj kapłani. Poddani, przypisani do dóbr proboszcza, to jeden ogrodnik i jeden chłop, posiadający chatę.
Spośród kapłanów, którzy obok proboszczów spełniają posługę duchowną w tej parafii, znani są następujący.
Po ponownym wprowadzeniu religii katolickiej posługę duchowną w Gorzanowie sprawował początkowo tylko proboszcz. W połowie XVII w. został tutaj osadzony także kapłan. Na początku XVIII w. było dwóch kapłanów.
1. Christoph Wenzel z Nowej Rudy [niem. Neurode]. Był tu kapłanem w 1664 r.(45) W 1677 r. został proboszczem w Krosnowicach, gdzie też zmarł w tutejszym kościele 14 lutego 1695 r. w skutek wylewu krwi do mózgu(46). 2. Heinrich Alois Bayer został tutaj kapłanem w 1668 r., a w 1671 r. proboszczem(47). 3. Jacob Joseph Wesäus został kapłanem w 1682 r.(48) 4. Christoph Jarisch był tu kapłanem w 1684 r.(49) a w 1690 r. otrzymał tutejszą parafię, którą zarządzał przez 40 lat. 5. Joh. Christian Ritter. Tenże został tu osadzony w 1690 r. jako kapłan(50). W roku 1697 został proboszczem w Wojciechowicach [niem. Königshain], gdzie zmarł 11 lutego 1733 r. w wieku 66 lat(51). 6. Joseph Jeremias Renner, urodzony w Zdoňovie [niem. Merkelsdorf bei Braunau](52). Początkowo odbywał przez ¾ roku nowicjat w zakonie Kapucynów. Ponieważ czuł się jednak zbyt słabym, aby móc się podporządkować surowym regułom zakonu, został pielgrzymem, a od 1705 r. kapłanem w Gorzanowie(53). W 1713 r., kiedy w Starej Łomnicy szalała zaraza, zgłosił się do posługi duchownej przy zarażonych chorobą. W 1717 r. został przeniesiony z Gorzanowa jako proboszcz do Krosnowic. Tam w 1730 r. prowadził Bractwo Trójcy Świętej i zmarł 6 lipca 1743 r.(54) 7. Johannes Leimberer. Był tutaj kapłanem w 1707 r.(55) Potem został przeniesiony do Wojborza [niem. Gabersdorf]. W 1715 r. został proboszczem w Ścinawce Dolnej [niem. Niedersteine], gdzie zmarł 27 grudnia 1725 r.(56) 8. Joseph Herdler z Jodłowa [niem. Thanndorf] był tutaj około 1717 r. kapłanem, w roku 1719 został przeniesiony do Krosnowic(57), skąd w 1729 r. odszedł do Starego Wielisławia [niem. Altwilmsdorf]. W 1735 r. był proboszczem w czeskim Vitkovie [niem. Wigstädtel], gdzie też zmarł 21 lutego 1744 r.(58) 9. Johannes Jacob Kugler. Był tu kapłanem w 1716 r.(59) 10. Friedrich Rupprecht. Był tu kapłanem w 1719 r., a w 1731 r. proboszczem(60). 11. Johann Georg Weigang z Żelazna [niem. Eisersdorf]. Tenże był kapłanem w 1724 r. W roku 1732 został przeniesiony do Ołdrzychowic Kłodzkich, gdzie zmarł 14 października 1742 r. (61) 12. Ignaz Seipel. Był tu kapłanem w 1731 r., a w 1739 r. proboszczem. Zmarł w 1792 r. 13. Franz Nentwig ze Starego Wielisławia był tu kapłanem w 1738 r.(62), a w 1747 r. proboszczem w Jaszkowej Dolnej [niem. Niederhannsdorf], gdzie zmarł 15 października 1767 r.(63) 14. Joseph Mattersdorfer. Był tu kapłanem w 1740 r. Zmarł w Bystrzycy 25 lutego 1748 r. także jako kapłan(64). 15. Joseph Schäfer, Ślązak, był tu kapłanem w 1743 r. a w 1752 r. proboszczem w Trzebieszowicach [niem. Kunzendorf], gdzie zmarł 16 marca 1786 w wieku 82 lat(65). 16. Ignatz Nimbs z Szalejowa Górnego [niem. Oberschwedeldorf] był tu w 1744 r. kapłanem(66), a następnie w Kłodzku, skąd w roku 1761 zastał przeniesiony jako proboszcz do Konradowa [niem. Konradswalde], gdzie zmarł 10 listopada 1803 r. w wieku 86 lat(67)17. Dominikus Heymann z Ołdrzychowic Kłodzkich [niem. Ullersdorf] był tu w 1749 r. zatrudniony jako kapłan. W 1764 r. został proboszczem w Roztokach [niem. Schönfeld], gdzie zmarł 1 kwietnia 1779 r. 18. Anton Folkmer ze Strachocina [niem. Schreckendorf] był tu kapłanem w 1751 r. Zmarł tamże jako altarysta 5 października 1793 r., w wieku 72 lat. 19. Thaddäus Stettmeyer z Lądka, przedtem kapłan w Różance [niem. Rosenthal]. Tenże był w 1757 r. kapłanem w Kłodzku. Stamtąd został przeniesiony w 1761 r. do Gorzanowa. W 1772 r. został proboszczem w Starej Łomnicy, gdzie zmarł 31 marca 1805 r. 20. Franz Ulrich z Bożkowa [niem. Eckersdorf]. Tenże był tu kapłanem w 1773 r., jednak już po kilku miesiącach został przeniesiony do Krosnowic. W 1777 r. został proboszczem w Szalejowie Górnym. Ponieważ jednak musiał tę parafię opuścić po trzech miesiącach z powodu sporu o prawo prezentacji, otrzymał w zamian parafię w Racławicach Śląskich [niem. Deutsch Rasselwitz]. Po czterech latach został stamtąd przeniesiony do Włodzienina [niem. Bladen], gdzie zmarł 12 marca 1801 r. w wieku 55 lat(68). 21. Jakob Schubert z Kłodzka. Był następcą poprzedniego jako kapłan w Gorzanowie a potem był kapłanem w Wambierzycach [niem. Albendorf]. Odszedł na Śląsk i został początkowo kapłanem, potem zaś proboszczem w Lubomierzu [niem. Liebenthal]. 22. Anton Hütter z Nowego Waliszowa [niem. Neuwaltersdorf]. Był tu kapłanem od 1776 r. dopóki nie został w 1805 r. proboszczem w Starej Łomnicy. 23. Franz Dinter był kapłanem w latach 1777-1792. W ostatnich latach był tu proboszczem. 24. Josef Vogel z Pławnicy [niem. Plomnitz]. Starszy kapłan w Gorzanowie. Zatrudniony w 1795 r. 25. Emmanuel Läufer z Mielnika. Młodszy kapłan. Zatrudniony od 1805 r.
Spośród innych sług kościelnych w Gorzanowie znani są ze starych czasów następujący: w 1618 r. Ernst Schweidler był tutaj skrybą kościelnym (zwany teraz nauczycielem)(69). W 1560 r. kościelnymi byli Ernst Gerhard i N. Peschke(70).
c.d.n.
Przypisy:
1) Archiwum przy Kolegiacie Kłodzkiej. Litera M nr 12. 2) Tamże. 3) W księdze miejskiej Kłodzka z lat 1499-1530. [WAP Wr. 82/21/0/2/3]. 4) Tamże. 5) Tamże. 6) Księgi ławnicze Starego Wielisławia. 7) Dawna rękopiśmienna kronika Bystrzycy Kłodzkiej. 8) Rękopiśmienna kronika ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej. 9) Tamże. 10) In libro Decan. ab Archid. Neaetio a. 1560 conscripto fol. 20. [zapisano w księdze dekanatu archidiakona Neaetiusa w roku 1560 folio 20, zob. GQ/III, s. 49 – WD]. 11) Rękopiśmienna kronika ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej. 12) In eodem libro: Decan. ab Archid. Neaetio a. 1560 conscripto fol. 24 [por. GQ/III, s. 42 – WD ]. 13) [Korzec i małdrat – dawne miary wielkości zboża. W Prusach w 1816 r. 1 małdrat =12 korców=3 beczki = 674,1 litrów. Ze względu na wielkie różnice, występujące w wielkości jednostek obliczeniowych wagi i pojemności w różnych krajach i niemożliwości ustalenia, jaki system obliczeniowy stosował Neaetius w swoich notatkach, zrezygnowałem z przeliczania jednostek obliczeniowych ma miarę metryczną. - WD]. 14) Lib. Decan. Christ. Neaetii, fol. 24. [GQ/III, s. 42 – WD]. 15) Copia sententiae in libro decan. Neaetii fol. 142. [Kopia wyroku w księdze dekanatu Neaetiusa folio 142; GQ/III, s. 86-87 – WD]. 16) Rękopiśmienna kronika ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej. 17) Zgodnie z napisem, znajdującym się nad wejściem. 18) Który to budynek jest do dziś (1807). 19) Najstarsza księga chrztów Międzylesia. 20) Rękopis ówczesnego mieszkańca Kłodzka. 21) Aelurius, Glaciographia s. 302. 22) Archiwum parafialne w Łomnicy. 23) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 24) Lib. Decan. Hieron. Keck. Fol. 139. [GQ/III, s. 201 – WD]. 25) Tamże. 26) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 27) Księgi pogrzebowe Gorzanowa i Starej Łomnicy. 28) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 29) Tamże. 30) Tamże. 31) Originale investiturae in archiv. Decan. tit. Invest. [Oryginał aktu inwestytury w archiwum dekanatu kłodzkiego]. 32) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 33) W archiwum dekanatu kłodzkiego, wśród pism parafii Gorzanów. 34) Index rescriptionum Archiepisc. ab 1613 usque 1680 in archiv. Decan. [Indeks pisemnych odpowiedzi arcybiskupstwa od 1613 do 1680 r. w archiwum dekanatu]. 35) W archiwum dekanatu kłodzkiego, wśród pism parafii Gorzanów. 36) Tamże. 37) W archiwum dekanatu kłodzkiego, wśród akt parafii Ludwikowice Kłodzkie. 38) Diarium Capellan. Glac. 39) Originale investiturae in archiv. Decan. tit. Invest. 40) Archiwum parafialne w Międzylesiu. 41) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 42) Tamże. 43) Tamże. 44) Tamże. 45) Archiwum dekanatu. 46) Archiwum parafialne w Lewinie. 47) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 48) Tamże. 49) Tamże. 50) Tamże. 51) Archiwum parafialne w Wojciechowicach. 52) Archiwum parafialne w Krosnowicach. 53) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 54) Archiwum parafialne w Krosnowicach. 55) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 56) Archiwum parafialne w Ścinawce Dolnej. 57) Archiwum parafialne w Krosnowicach. 58) Pisemna wiadomość ówczesnego mieszkańca Lesicy [niem. Freiwalde – wieś koło Międzylesia]. 59) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 60) Tamże. 61) Archiwum parafialne w Ołdrzychowicach Kłodzkich. 62) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 63) Archiwum dekanatu. 64) Tamże. 65) Archiwum parafialne w Trzebieszowicach. 66) Archiwum w Konradowie. 67) Archiwum dekanatu. 68) „Schlesische Provinzialblätter”, marzec s, 317. 69) Księga chrztów z 1591 r. w Bartošowicach [niem. Böhmisch Batzdorf]. 70) Lib. Decan. Christ. Neaetii, fol. 24.

Wstęp
Zapraszamy Państwa do ciekawej lektury. To już czwarta i ostatnia część (całość dostępna jest w zakładce: Ciekawostki historyczne oraz w: archiwum gazety nr 3 i 4). Publikujemy materiał źródłowy dotyczący historii dawnego hrabstwa kłodzkiego. Jest to opracowanie wybitnego historyka Ziemi Kłodzkiej Josepha Köglera (1765-1817) pt. Fragmenty z dawnej historii hrabstwa kłodzkiego - o położonych przy drodze powiatowej z Kłodzka do Lądka miejscowościach (Żelazno, Ołdrzychowice Kłodzkie, Rogówka, Trzebieszowice, Radochów, Lądek) (tytuł w wersji oryginalnej: Fragmente aus der älteren Geschichte der Grafschaft Glatz von den an der Landstrasse von Glatz bis Landeck gelegenen Ortschaften (Neuländel, Eisersdorf, Ullersdorf, Wardeck, Klappersberg, Kunzendorf, Reyersdorf, Landeck, Oberthalheim). Rękopis opisujący miejscowości położone przy drodze z Kłodzka do Lądka powstał w 1800 r. i dedykowany był hr. Luizie von Magnis z Ołdrzychowic Kłodzkich (dawniej Ullersdorf), a inspiracją do jego powstania był przyjazd do wód lądeckich królewny pruskiej Luizy. Większość prac Josepha Köglera pozostała w rękopisach i dopiero po jego śmierci ukazało się drukiem wiele jego opracowań, łącznie 67 pozycji, m.in. niniejszy przyczynek.
W ostatnich latach, oprócz publikacji w języku niemieckim, ukazało się też kilka cennych opracowań tego historyka w tłumaczeniu na język polski. Autorem przekładu niniejszego tekstu jest p. Włodzimierz Jan Delekta, były kłodzczanin, bibliotekoznawca, dziś mieszkaniec Hamburga w Niemczech.
Autor translacji korzystał z publikacji zamieszczonej w XIX-wiecznym kwartalniku „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz”, t. 1, 1881/1882, s. 207-215, 305-314. Ten sam tekst zamieścił także w tomie 4 edytor J. Köglera – Richard Pohl (Joseph Kögler, Die Chronicken der Grafschaft Glatz, Modautal, t. 4, 2001, s. 15-36, z tym że nieco zmienił zapis niektórych przypisów i część z nich wprowadził wprost do głównego tekstu. Taką też wersję przyjęliśmy przy publikacji w naszej e-gazecie, gdyż jest to ułatwienie dla czytelnika. Wszelkie wyjaśnienia, uzupełnienia pochodzące od tłumacza lub redakcji – w tekście głównym lub przypisach umieszczone zostały w nawiasach kwadratowych. Nazwy miejscowości podawane są w języku polskim, a obok w nawiasach kwadratowych ich niemieckie odpowiedniki, gdy te nazwy pojawiają się w tekście po raz pierwszy.
Krystyna Oniszczuk-Awiżeń – wstęp i redakcja
Na zdjęciach: widoki Lądka Zdrolju wg Pompejusa
***
Autor tłumaczenia: Włodzimierz Delekta
Część 4: LĄDEK ZDRÓJ – zarys historii i słynni goście...
Otwarte królewskie miasto Lądek [niem. Bad Landeck], położne na wysokości 1336 stóp n.p.m. [stopa: ok. 0,314 m](1), znajduje się w przyjemnej, miłej dolinie górskiej, pomiędzy wsiami Oberthalheim i Niederthalheim [obecnie części integralne Lądka-Zdroju], na których gruntach zostało ono wybudowane. Miasto jest stare, gdyż wzmianki o nim pochodzą już z 1325 r.(2) Miejscowość składa się obecnie z kościoła parafialnego [ob. kościół parafialny pw. Narodzenia NMP] i kościoła pogrzebowego [ob. kościół cmentarny św. Rocha], 23 budynków użyteczności publicznej, 78 domów mieszkalnych prywatnych w samym mieście i 103 na przedmieściu. W 1739 r. większa część Lądka spłonęła.(3)
Jeśli chodzi o piękny kościół parafialny, który wybudowany został od nowa w 1692 r., to godnym uwagi jest fakt, że ówczesny proboszcz Adam Breiter, który tę budowę organizował, był urodzonym lądczaninen, mistrz murarski o nazwisku Weyser, który tą budową kierował, też urodził się w tej miejscowości, a praski biskup-sufragan, Vitus Seipel, który konsekrował ten kościół 7 sierpnia 1701 r., także urodzonym był w Lądku.(4) Ponadto godnym uwagi jest, że 8 września 1693 r., kiedy w nowo wybudowanym kościele odprawiano pierwsze uroczyste nabożeństwo, zawalił się wysklepiony, jeszcze nie całkowicie wysuszony, chór muzyczny [empora]. Zginęło 49 osób a jeszcze więcej zostało rannych. Zabici zostali pochowani w jednym wielkim grobie.(5)
Z miasta Lądka prowadzi [droga] przez kamienny most nad rzeką Białą Lądecką do wsi Oberthalheim, gdzie znajdują się kąpieliska. Most ten, posiadający dwa łukowe przęsła, został wybudowany w 1565 r. [most św. Jana z figurą św. Jana Nepomucena, położony w centrum miasta, przy ul. Krótkiej]. Był to jedyny most, który wytrzymał niespotykany napór mas wodnych podczas powodzi 22 czerwca 1783 r. Wszystkie pozostałe mosty i kładki na całej długości biegu Białej Lądeckiej, od jej źródła do ujścia do Nysy Kłodzkiej, zostały zniesione.
Kiedy i w jakich okolicznościach powstały w Lądku kąpieliska, nie można z całą pewnością stwierdzić. Zgodnie z tradycją źródła miał odkryć pewien pasterz, w czasach, kiedy cała ta okolica była porośnięta gęstym, dzikim lasem. Źródła tych wód leczniczych musiały być jednak ponownie przez jakiś czas nieużywane, gdyż w 1498 r. bracia Albrecht, Jerzy i Karol, książęta ziębiccy i hrabiowie kłodzcy, polecili naprawić te łazienki, opuszczone przez dłuższy czas, i jednocześnie wybudować obok kaplicę ku czci świętego Jerzego. Stąd łazienki te nazwano „St. Georgen Bad” [dzisiejszy Zakład Przyrodoleczniczy „Jerzy”]. Obecna kaplica św. Jerzego, znajdująca się na pagórku przy starym kąpielisku, została wzniesiona dopiero w 1650 r., kiedy poprzednią przeznaczono do innego użytku.(6) Miejsce, gdzie znajduje się to stare źródło lecznicze, należało początkowo do dominiów lub dóbr kameralnych. W 1544 r. Johann von Bernstein sprzedał je wraz z przeznaczonymi początkowo na folwark gruntami mieszczaninowi kłodzkiemu Franzowi Kallmannowi. Z biegiem czasu posiadłości te przeszły we władanie Simona Schuberta. Tenże sprzedał je wraz z folwarkiem 5 sierpnia 1572 r. miastu Lądek, które do dzisiaj jest w ich posiadaniu.(7)
Miejsce, gdzie znajduje się nowe kąpielisko należało w 1625 r. do gospodarza we wsi Oberthalheim. W 1678 r. Sigmund Hoffmann, nadregent w Kłodzku i radca cesarski (podniesiony przez cesarza do stanu szlacheckiego z przydomkiem von Leuchtenstern) zakupił ten grunt, na którym znajdowały się źródła siarkowe, oraz dwa graniczące z nimi gospodarstwa chłopskie i założył tu folwark.(8) Zlecił on odkopanie powyższych źródeł i przeprowadzenie badania wydobytych z nich wód przez lekarza nadwornego cesarza, dr. Kremera.(9) Podczas oczyszczania basenu oraz dalszego odkopywania natrafiano na wiele starych narzędzi budowlanych, jak łopaty, kilofy, a nawet na wykuty w kamieniu zbiornik wodny. Stąd naturalne przypuszczenie, iż źródło to już od dawnych czasów służyło do kąpieli zdrowotnych.
Wspomniany właściciel gruntów wybudował następnie piękny i wygodny, stojący jeszcze do dzisiaj, dom kąpielowy, [także] położony niedaleko kościół zu Maria Einsiedel [obecnie kaplica zdrojowa pw. Najświętszej Marii Panny na Pustkowiu(10) i nadał imię temu nowemu kąpielisku U.L Frauen-Bad [unsere lieben – naszej kochanej Pani: „Maria”].
W 1684 r. zakupił od cesarskiej Komisji Alienacyjnej okoliczne dobra wiejskie: Oberthalheim, Wójtowice [niem. Voigstdorf], Lutynię [niem. Leuthen], Karpień [niem. Karpenstein], Rogóżkę [niem. Wolmsdorf], Konradów [niem. Konradswalde] i Kąty Bystrzyckie [niem. Winkeldorf]. Później został mu przyznany tytuł barona, zmarł w 1699 r. Jego syn Franz sprzedał dobra w Konradowie. Wnuk Leopold [Sigmunda Hoffmana von Leuchtensterna] otrzymał tytuł hrabiego Rzeszy, sprzedał wsie Rogóżka i Kąty Bystrzyckie hrabiemu von Wallis, a w 1736 r. także nowe kąpielisko wraz ze swoimi pozostałymi wsiami za czterdzieści kilka tysięcy florenów kamerarii w Lądku Zdroju, która posiada je do dziś.
Wśród wielu odległych szczytów, które można dojrzeć w okolicach obu kąpielisk, wyróżnia się Śnieżnik, leżący dwie mile stąd [1 mila pruska = ok. 7,5 km]. Jest to drugi co do wielkości szczyt po Śnieżce w Czechach i na Śląsku. Wznosi się na wysokości 3065 stóp paryskich [stopa paryska (ok. 1769) = 32,484 cm; co daje wys. szczytu ok. 996 m n.p.m. - obecne wyliczenie wysokości Śnieżnika 1423 m n.p.m.].
Spośród wielu wysoko postawionych osób, które dotąd odwiedziły kąpieliska w Lądku Zdroju, najdostojniejszymi byli:
W 1496 r. książę Henryk ziębicki i hrabia kłodzki wraz ze swoim bratem Wiktorynem.(11)
W 1538 r. książę Jan Ziębicki i jego żona Krystyna.(12)
W 1580 r. książę Jerzy legnicko-brzeski.
W 1613 r. arcyksiążę Karol, biskup we Wrocławiu i Brixen, brat cesarza Ferdynanda II, a później także książęta z Brzegu [niem. Brieg], Oleśnicy [niem. Oels] i z Bierutowa [niem. Bernstadt].
W 1665 r. kardynał Ernst von Harrach, arcybiskup praski, który wówczas 21 czerwca jednocześnie wyświęcił kaplicę świętego Jerzego.(13)
W 1694 r. Carl Philipp, palatyn reński i książę elektor, wraz ze swoją żoną Luizą, z domu księżniczką Radziwiłłówną.
W 1732 r. Franz Ludwig, książę elektor z Moguncji i biskup wrocławski.(14)
W 1733 r. Jacob Ernst, hrabia von Lichtenstein, biskup w Seccau, późniejszy biskup w Ołomuńcu.
W 1765 r. w nowym kąpielisku przebywał w okresie od 4 do 25 sierpnia Fryderyk II, król Prus.(15)
W 1810 r. Jego Królewska Wysokość Eugeniusz, książę Wirtemberski z Pokoju [niem. Carlsruhe] na Śląsku.
W 1813 r. w czerwcu i w sierpniu Fryderyk Wilhelm III, król Prus.(16)
Przypisy:
1)[Aktualne dane dot. położenia Lądka: wysokość od 440 do 500 m n.p.m.].
2)W dokumencie o miejscowości Goldenstein [obecnie: Branná – wieś gminna w płn. Morawach]), przedrukowanym w: Sommersberg, De rebus Silesiacis, Tom I, pag. 155.
3)Beiträge zur Beschreibung Schlesiens, Bd. 9, s. 185.
4)Historia Collegii Glacensis ad annum 1701.
5)Sztambuch rodziny Haugwitzów oraz archiwum parafialne w Lądku.
6)[https://pl.wikipedia.org/wiki/Kaplica_%C5%9Bw._Jerzego_w_L%C4%85dku-Zdroju (dostęp 06.01.2023), kaplica wybudowana w latach 1656-1658.].
7)Według innych przekazów miasto zakupiło 28 marca 1642 r. stare kąpielisko od Margarethy Haberland. [D. Pohl uzupełnia tę informację, podając źródło tego przekazu: Kaufbuch der Stadt Landeck.].
8)Manuskrypt kapłana Göbela w bibliotece franciszkanów.
9)[Praca wiedeńskiego lekarza cesarskiego A. F. Kremera Źródła przynoszące zdrowie… ukazała się w 1693 r.].
10)[https://pl.wikipedia.org/wiki/Kaplica_zdrojowa_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Maryi_Panny_w_L%C4%85dku-Zdroju (Dostęp 06.01.2023). Kaplica zdrojowa Najświętszej Marii Panny na Pustkowiu. Po wybudowaniu w 1679 r. stała się kaplicą grzebalną fundatora i członków rodziny Hoffmann oraz lokalnym ośrodkiem pielgrzymkowym].
11)Kopia kontraktu [Kögler nie podaje bliższych szczegółów].
12)Manuskrypt pewnego kłodzczanina.
13)Rękopis ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej
14)Archiwum dekanatu kłodzkiego, pisma parafii lądeckiej.
15)Beiträge zur Beschreibung Schlesiens Bd. 9, s. 16.
16)[Uwaga Scholza: dopisane później przez Köglera].

Wstęp
Zapraszamy Państwa do ciekawej lektury. Poniżej publikujemy II część materiału źródłowego dotyczącego historii dawnego hrabstwa kłodzkiego. Jest to opracowanie wybitnego historyka Ziemi Kłodzkiej Josepha Köglera (1765-1817) pt. Fragmenty z dawnej historii hrabstwa kłodzkiego - o położonych przy drodze powiatowej z Kłodzka do Lądka miejscowościach (Żelazno, Ołdrzychowice Kłodzkie, Rogówka, Trzebieszowice, Radochów, Lądek) (tytuł w wersji oryginalnej: Fragmente aus der älteren Geschichte der Grafschaft Glatz von den an der Landstrasse von Glatz bis Landeck gelegenen Ortschaften (Neuländel, Eisersdorf, Ullersdorf, Wardeck, Klappersberg, Kunzendorf, Reyersdorf, Landeck, Oberthalheim). Rękopis opisujący miejscowości położone przy drodze z Kłodzka do Lądka powstał w 1800 r. i dedykowany był hr. Luizie von Magnis z Ołdrzychowic Kłodzkich (dawniej Ullersdorf), a inspiracją do jego powstania był przyjazd do wód lądeckich królowej Luizy, żony króla Fryderyka Wilhelma III. Większość prac Josepha Köglera pozostała w rękopisach i dopiero po jego śmierci ukazało się drukiem wiele jego opracowań, łącznie 67 pozycji, m.in. niniejszy przyczynek.
W ostatnich latach, oprócz publikacji w języku niemieckim, ukazało się też kilka cennych opracowań tego historyka w tłumaczeniu na język polski. Autorem przekładu niniejszego tekstu jest p. Włodzimierz Jan Delekta, były kłodzczanin, bibliotekoznawca, dziś mieszkaniec Hamburga w Niemczech.
Autor translacji korzystał z publikacji zamieszczonej w XIX-wiecznym kwartalniku „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz”, t. 1, 1881/1882, s. 207-215, 305-314. Ten sam tekst zamieścił także w tomie 4 edytor J. Köglera – Richard Pohl (Joseph Kögler, Die Chronicken der Grafschaft Glatz, Modautal, t. 4, 2001, s. 15-36, z tym że nieco zmienił zapis niektórych przypisów i część z nich wprowadził wprost do głównego tekstu. Taką też wersję przyjęliśmy przy publikacji w naszej e-gazecie, gdyż jest to ułatwienie dla czytelnika. Wszelkie wyjaśnienia, uzupełnienia pochodzące od tłumacza lub redakcji – w tekście głównym lub przypisach umieszczone zostały w nawiasach kwadratowych. Nazwy miejscowości podawane są w języku polskim, a obok w nawiasach kwadratowych ich niemieckie odpowiedniki, gdy te nazwy pojawiają się w tekście po raz pierwszy.
Krystyna Oniszczuk-Awiżeń – wstęp i redakcja
Na zdjęciach: kościół w Ołdrzychowicach Kłodzkich - litografia Pompejusa, poł. XIX w.
***
Autor tłumaczenia: Włodzimierz Jan Delekta
Część II:Ołdrzychowice Kłodzkie... a w tle tragiczny pojedynek i powódź

Z Żelazna droga krajowa wiedzie do graniczącej z nią wsi Ołdrzychowice Kłodzkie [niem. Ullersdorf], położonej dokładnie w połowie drogi pomiędzy Kłodzkiem a Lądkiem. Jest ona rodowym gniazdem szlacheckiej, niegdyś bardzo licznej, kwitnącej, obecnie jednak całkowicie wymarłej, rodziny panów na Ołdrzychowicach. Ostatni męski potomek tej rodziny zmarł jako kanonik w Hradec Králové [niem. Königgrätz] około 1754 r.
Wieś składa się z kościoła parafialnego, czterech dworskich folwarków, dwóch młynów i 138 innych „dymów” [domostw]. Położony niedaleko kościoła folwark, zwany z powodu znajdującego się tam okazałego budynku mieszkalnego „zamkiem”, był od najstarszych czasów zawsze w rękach panów na Ołdrzychowicach (mieli w herbie trójkąt), którzy później nabyli prawa do całej pozostałej wsi. 16 sierpnia 1609 r. Georg von Ullersdorf, ówczesny pan na tych ziemiach, popadł w czasie pobytu u swojego szwagra Wenzela von Haugwitza mieszkającego w Mielniku [niem. Melling], w słowny spór z jego bratem Bernhardem. Powodem kłótni był posiłek chrzcielny. Wynikiem sporu był pojedynek, który odbył się natychmiast w ogrodzie. Jego przebieg był tak nieszczęśliwy, iż obaj zadali sobie już przy pierwszym skrzyżowaniu szpad śmiertelne rany i wkrótce zmarli.(1)
W 1666 r. dobra te wraz ze wszystkimi przynależnościami zakupił Heinrich von Schenkendorf (miał w swoim herbie skaczącego barana). Jego syn Johann Georg zakupił także w 1699 r. od spadkobierców Johanna Carla von Klinkovsky’ego folwark położony w Niederdorf [dolna część wsi] nad rzeką Białą [Lądecką], dlatego [folwark] jeszcze dziś nazywany jest Klinkerthof. W 1744 r. dobra w Ołdrzychowicach wraz ze wszystkimi przynależnościami zostały skonfiskowane Johannowi Heinrichowi von Schenkendorfowi, wnukowi pierwszego [Heinricha von Schenkendorfa] przez pruskiego króla Fryderyka II, gdyż przeszedł on podczas drugiej wojny śląskiej na stronę Austriaków. Jego dwie siostry, z których jedna poślubiła hrabiego von Hemm ze Ścinawki Dolnej [niem. Niedersteine], druga zaś hrabiego von Vogten, zabrały go później do siebie.
Powyżej tego zamku w Ołdrzychowicach, obok domu nad strumieniem, po lewej stronie przy drodze krajowej, widać tablicę pamiątkową, umieszczoną na słupie i przypominającą o nadzwyczajnym wylewie Białej Lądeckiej 22 czerwca 1783 r., największym, jaki pamiętała ludzkość, i o wyrządzonych przez tę powódź szkodach. Tylko w tej miejscowości woda całkowicie zmyła trzy domy a liczne inne uszkodziła. Zginęło czworo ludzi. Utonęła duża liczba bydła. Ponadto wyrządziła wielkie szkody na polach uprawnych, łąkach, drogach itd. Jeszcze tu i tam natrafić można w tej miejscowości na wyraźne ślady tego spustoszenia. Łączne szkody spowodowane przez tę powódź według szacunków sądowych wyceniono na sumę 345981 talarów, 23 groszy srebrnych i 11 fenigów.(2)
W odległości 1/4 mili na północ od Ołdrzychowic leży mała miejscowość o nazwie Rogówek [niem. Werdeck]. Mieszka w niej zaledwie czterech chłopów i czterech chałupników. Pomimo tego ma ona status własnej gminy.
Pod koniec XIII w. wieś ta należała do Heinricha von Beringen, gdyż tenże podarował 29 stycznia 1300 r. te ziemie kościołowi farnemu Najświętszej Marii Panny w Kłodzku, a dokładniej rycerzom -joannitom (teraz maltańskim rycerzom) jako ówczesnym administratorom tego kościoła.(3) W 1626 r. kłodzka komturia rycerzy maltańskich wraz z kościołem parafialnym oraz wszystkimi przynależnymi dobrami i prawami została przekazana jezuitom. Rycerze maltańscy albo joannici otrzymali w zamian za to od cesarza Ferdynanda II posiadłość w Maidelburg, położoną na Morawach koło Mikulowa [niem. Nickolsburg].(4) Po rozwiązaniu zakonu jezuitów wieś Rogówek wraz z posiadłościami w Szalejowie Dolnym [niem. Niederschwedeldorf] zakupił naddyrektor górniczy hrabia von Reden.
We wsi znajduje się góra, z której można ujrzeć większą część terenów hrabstwa kłodzkiego. Ma tam swoje gospodarstwo i pola orne jeden z czterech gospodarzy, zamieszkujących tę wieś. W 1560 r. gospodarstwo to posiadał pewien Czepan [Szczepan].(5) Jednak od 1579 r. należy ono już od ponad 200 lat, do rodziny Klapper. Dlatego góra ta „od kiedy sięga pamięć ludzka” była nazywana Klappersberg [obecnie Klekotka 536 m n.p.m.]. Według ustnych przekazów, jeden z najstarszych właścicieli tej góry został w czasie wojny trzydziestoletniej zabity przez kilku szwedzkich rajtarów. W 1720 r. właścicielem tych ziem był Michael Klapper. Tenże był, podobnie jak i jego ojciec, jednocześnie sołtysem tamtejszej gminy wiejskiej. Jeden z jego braci studiował początkowo w Kłodzku, potem zaś w Ołomuńcu [niem. Olmütz]. Tam też wstąpił do służby wojskowej. Kiedy jego ojciec wykupił go z tej służby, wstąpił do klasztoru kartuzów [katolicki zakon o surowej regule] w miejscowości Bistra w Krainie [niem. Freudental in Krain] a po kilku latach został prałatem tego klasztoru. Jego portret znajduje się u właściciela tego majątku. Franz Klapper zmarł w 1785 r. a jego syn Benedikt Klapper jest obecnym właścicielem tego majątku, położonego na górze koło Rogówka. c,d,n,

Przypisy:
1 Sztambuch rodu Haugwitzów. A., s.67.
2. „Oekonomische Nachrichten einer patriotischen Gesellschaft in Schlesien”. 4. Stück, s. 60
3. Balbin, Vita venerabili Arnestii, pag. 196
4. Historia Collegii Glacensis ad anno 1626
5. Lib. Decan. Neaetii fol. 54 [Księga dekanatu Neaetiusa, fol. 54 GQ 3, s.30 tylko wzmianka o przynależności wsi Rogówek do parafii Krosnowice - uwaga W.J.D.]

Artykuł ukazał się w numerze IV Almanachu Ziemi Kłodzkiej w 2009 r.

27 grudnia 1428 roku w okolicach Kłodzka pod Czerwoną Górą (Czerwoniak – Roten Berg) stoczona została bitwa z husytami, w której poległ ostatni z rodu Piastów ziębickich, książę Jan.1) Fakt ten upamiętniają istniejące do dziś zabytki – kapliczka i malarstwo. W niniejszym artykule chciałabym je zaprezentować, jak również przypomnieć wydarzenia, które miały miejsce na naszych terenach przed 640 laty.
U schyłku drugiego dziesięciolecia XV wieku rozwinął się w Czechach wielki ruch ludowy o charakterze religijnym, społecznym i narodowym, zwany husyckim. W 1419 roku wybuchło w Pradze powstanie przeciwko obwinianemu za spalenie Jana Husa, Zygmuntowi Luksemburskiemu, który po śmierci Wacława IV odziedziczył tron czeski. Powstanie to zapoczątkowało 17-letni okres wojen husyckich.
Działania wojenne nie od razu dotknęły bezpośrednio Ziemi Kłodzkiej, niemniej jednak i ta najwcześniejsza faza była odczuwalna dla tutejszych mieszkańców. Ziemia Kłodzka znalazła się w obozie Zygmunta Luksemburskiego, który wiosną 1420 roku prowadził przez Kłodzko wyprawę krzyżową do Czech. Z jego woli w sierpniu 1421 roku nowym starostą kłodzkim został Czech, Puta z Czastolowic, od marca 1422 także pan Ziemi Kłodzkiej. Od tego czasu prowadzone były przygotowania do ewentualnych walk z husytami, którzy mieli również na Ziemi Kłodzkiej swych zwolenników, zwłaszcza wśród biedoty i najniższych warstw społecznych. Starosta kłodzki zyskał sobie szczególną sławę tępiciela husytów i najwierniejszego stronnika króla Zygmunta.
Wydarzeniom w Czechach i rozszerzaniu się ideologii husyckiej miała przeciwdziałać konfederacja zawiązana w październiku 1421 roku pod przewodnictwem biskupa wrocławskiego Konrada, a odnowiona w 1427. W skład tego sojuszu antyhusyckiego weszli oprócz Puty, książęta Jan ziębicki, Ruprecht II lubiński, Ludwik II brzesko-legnicki, Konrad Kantner oleśnicki oraz miasta Wrocław, Świdnica i Jawor.
Pierwsze najazdy wojsk husyckich na Ziemię Kłodzką miały miejsce w grudniu 1425 roku. Zaatakowane zostało wówczas miasto Radków. Jednak do walk bezpośrednich na terenie Ziemi Kłodzkiej doszło dopiero w 1428 roku. Około połowy marca tego roku husyci podjęli atak z dwóch stron. Oddziały, które przyszły od strony Nachodu zniszczyły Lewin, następnie zdobyły Duszniki. Po dłuższym oblężeniu padł zamek Homole, który przejęty został na wiele lat przez Piotra Polaka – jednego z najbardziej znanych śląskich husytów, określanego przez przeciwników mianem „złodziejskiego kruka”. Z kolei husyci, którzy przybyli przez bramę Międzyleską zniszczyli Międzylesie i zamek Szczerba, później Lądek i zamek Karpień oraz po drodze wiele ówczesnych wsi. Nie udały im się kilkakrotnie podejmowane próby zdobycia Kłodzka, podczas obrony którego wykazał się dużym bohaterstwem przeor kłodzkich augustianów, Henryk (późniejszy prepozyt).
Przez Ziemię Kłodzką odbywały się tego roku częste przemarsze wojsk husyckich na Śląsk. Husyci, dowodzeni przez jednego z głównych przywódców Prokopa Wielkiego, dotarli nawet pod Wrocław, po drodze rozgramiając w bitwie pod Nysą oddziały biskupa wrocławskiego Konrada.
W grudniu 1428 roku doszło do otwartego starcia między wojskami świdnicko-wrocławskimi a husyckimi na terenie Kłodzczyzny. Już od początku tego miesiąca husyci pod wodzą Jana Kralovca obozowali w okolicach Szalejowa, plądrując i niszcząc okoliczne wsie.
„Kacerze biwakują niedaleko Kłodzka i są w Bystrzycy, gdzie podkopali wieżę i zdobyli miasto. Nie mają oni dużej siły, tak że można by ich pokonać. Obesłałem książąt, kraj i miasta, lecz nikt nie chce powstać” – powiadamiał radę miasta Zgorzelec starosta świdnicko-jaworski. Pisząc zaś o egzekucjach dokonywanych na zwolennikach ruchu husyckiego w Kłodzku zwracał uwagę, że „...Także (mieszczanie) Kłodzka chwycili w mieście 40 zdrajców... a kat ze Świdnicy już przez 14 dni traci ich co dzień... jednak mnożą się oni coraz bardziej – uważajcie na zdradę”.2)
Tuż po świętach, 27 grudnia około godziny 17.00 rozegrała się bitwa pod Czerwoną Górą koło wsi Stary Wielisław. Na czele wojsk świdnicko-wrocławskich stał książę ziębicki Jan, który zdecydował się na atak. Pod siłą husyckiego ognia wojska śląskie poszły jednak w rozsypkę, a kontratak husytów uniemożliwił także ucieczkę oddziałów księcia Jana. Bitwa zakończyła się klęską wojsk śląskich i śmiercią ich dowódcy. Husyci również przypłacili dużą cenę za zwycięstwo, zginęli dwaj husyccy wodzowie – Wysso i Gyra. Ofiary bitwy pochowano podobno w Dolnym Szalejowie (350 poległych), Wielisławiu (250) i w Kłodzku (50). Książę Jan ziębicki pochowany został w kłodzkim kościele parafialnym.
Najazdy husyckie w latach następnych nie były już tak częste, ale jednak przynoszące kolosalne straty: w 1429 spalona została Nowa Ruda, następnie zniszczeniu uległa Bystrzyca Kłodzka, a w 1431 powtórnie Lądek. W 1432 miał miejsce powrót husytów przez Ziemię Kłodzką do Czech, po zawieszeniu broni.
W sierpniu 1436 roku Zygmunt Luksemburski dokonał uroczystego wjazdu do Pragi i okres wojen husyckich został ostatecznie zakończony.
Zwyciężyła więc katolicka Europa, a śmierć księcia Jana ziębickiego, który należał do konfederacji antyhusyckiej, brał udział w wyprawach krzyżowych prowadzonych na Czechy przez Zygmunta Luksemburskiego i wreszcie sam zginął w walce z heretykami, stała się niemal symbolem. „Tegoż [księcia Jana] niegodziwi heretycy zabili koło Kłodzka w dniu św. Jana Apostoła i Ewangelisty... „ – tak o jego śmierci zapisano w Roczniku henrykowskim.3)
Książę Jan zasłużył sobie więc na pamięć na pewno u większości ówczesnych kłodzczan.
Prawdopodobnie w niedługim czasie po wojnach husyckich, w domniemanym miejscu jego śmierci wybudowana została kapliczka, upamiętniająca to wydarzenie, na której umieszczony został chronogram: Ioannes/prInCeps/MonsterbergensIs/pro/ patrIa/Contra/hVssItas/fortIter/ pVgnans/oCCIsVs/fVIt.4)
W 1800 roku właściciel posiadłości, gdzie stała kapliczka – już wówczas zniszczona – Taddäus Lachnit zbudował na jej miejscu nową, większą i zamieścił na niej oprócz wyżej wymienionego chronogramu, także następującą inskrypcję: MCCC XXVIII am XXVII. Dezember wurde hier Herzog Johann von Münsterberg von den Hussiten getötet. Druga kapliczka przetrwała do lat 90. XIX w. Około 1893 roku została rozebrana w związku z prowadzoną wówczas na tym terenie budową linii kolejowej Kłodzko-Szczytna.
Natomiast kapliczka, która do dziś upamiętnia śmierć księcia Jana ziębickiego pochodzi z roku1904/1905. Wybudowana została w pobliżu poprzednich, z inicjatywy i fundacji Carla Müllera – właściciela majątku w dolnym Starym Wielisławiu, znanego ze swej działalności charytatywnej. Jest to budowla kamienna w stylu barokowo-manierystycznym, na rzucie kwadratu, nakryta łamanym dachem blaszanym, o spływowych połaciach, kryjącym kopułę. Autorem jej projektu oraz budowniczym był Ludwig Schneider – znany śląski architekt, działający we Wrocławiu, Katowicach, Ząbkowicach, projektant blisko 90 kościołów i kaplic, m.in. w Kopenhadze. Sklepienie kaplicy zdobi fresk, przedstawiający scenę śmierci księcia Jana w bitwie z husytami. Malowidło to zrealizował Wilhelm Wörndle – kłodzki malarz (1863-1927), autor wielu obrazów ołtarzowych w kościołach Ziemi Kłodzkiej.5) Wewnątrz kaplicy znajduje się także witraż ołtarzowy z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa na tle Jerozolimy, wykonany wg obrazu malarza z Düsseldorfu Karla (?) Lerscha jun. Na sklepieniu oraz na zewnętrznej ścianie kaplicy w tympanonie umieszczone zostały orły trzymające w szponach tarcze herbowe Ziębic, Kłodzka i Śląska. Zewnętrzną ścianę zdobi też tablica z inskrypcją, zawierającą cytowany wyżej chronogram.
Oprócz malarza Wilhelma Wörndle temat bitwy pod Czerwoną Górą i śmierci księcia Jana ziębickiego podjęli też inni kłodzcy i śląscy artyści.
Około 1894 roku monumentalny obraz o wymiarach 196 x 126 cm pt. „Bitwa pod Czerwoną Górą” namalował Robert Hauk. Autor był malarzem – amatorem, ciekawym i wszechstronnie uzdolnionym człowiekiem, którego krótką biografię warto w tym miejscu przybliżyć. Urodził się w 1837 roku w Lasówce. Ojciec jego był leśniczym. Po ukończeniu szkoły ludowej oraz kłodzkiego gimnazjum, poszedł w ślady ojca, wybierając zawód leśnika. Brał udział w wojnach 1866 i 1870/71 służąc w gwardii strzeleckiej. Pracował w Trzebieszowicach początkowo jako urzędnik leśny, potem starszy leśniczy i w końcu osiągnął najwyższy stopień nadleśniczego. W 1886 roku pożegnał się ze swym zawodem i przez kolejne blisko 10 lat pełnił funkcję sekretarza w kancelarii fundacji w Kłodzku-Skibie (Boguszyn). Zmarł 9 marca 1895 roku, mając 58 lat. Rober Hauk miał wrodzone zdolności językowe – mówił po angielsku, francusku, znał także język rosyjski, polski i włoski. Pod koniec swego życia podobno planował studia teologiczne. O tym jak wszechstronny był to człowiek, świadczą 4 różne dzieła, które mu przypisują jego biografowie. Zbudował podobno planetarium (budowlę z wydzielonymi różnymi stanowiskami do obserwacji poszczególnych planet, księżyca, słońca i nieba), był autorem szopki, wymodelowanej z gliny, którą wystawiano z okazji Świąt Bożego Narodzenia w małym kościółku w Kłodzku-Skibie, globusa o średnicy 1 m, zdobiącego bibliotekę w Cieplicach i wreszcie dużego obrazu historycznego „Bitwa pod Czerwoną Górą”. Hauk dość wcześnie zaczął rysować. Uczył się malarstwa portretowego i religijnego pod kierunkiem malarza Hieronima Richtera. Wykonał m.in. obraz ołtarzowy dla kościoła trapistów w Marianhill w Południowej Afryce. Przed namalowaniem „Bitwy pod Czerwoną Górą” Hauk przeprowadził kilkuletnie (1886-1893) studia nad uzbrojeniem husytów i rycerstwa śląskiego w praskich zbiorach militarnych. Obraz ten powstał na zamówienie i koszt ówczesnego proboszcza w Jaszkowej Dolnej i wielkiego dziekana Ernsta Mandela, który był jego pierwszym właścicielem. Po śmierci Mandela w 1901 obraz przeszedł w posiadanie wielkiego dziekana Wilhelma Hohausa w Bystrzycy Kłodzkiej, następnie zaś po śmierci tegoż został zakupiony na aukcji przez Friedricha Müllera właściciela folwarku w Zagórzu (Soritsch), który podobno bardzo chętnie i z dumą pokazywał go wszystkim zainteresowanym gościom.
Do obrazu dołączone było niegdyś objaśnienie, autorstwa samego artysty:
Walczący: a) Husyci pod wodzą Wysso i Gyra w obozowisku, b) Kłodzczanie i Ślązacy pod wodzą księcia Jana v. Münsterberg. Czas: 27 grudnia 1428, krótko po zachodzie słońca. Miejsce: północna strona Czerwonej Góry, ok. 1/2 godziny na południe od Kłodzka. Sceneria: na przodzie: Heincze von Stosch, dowódca wrocławskich i świdnickich wojsk, na lewo w tle Georg von Zettritz. Przed taborem książę Jan ziębicki w walce, trochę na prawo idący mu z pomocą mały oddział z chorągwią, pod dowództwem Nikolausa Zedliz von Alzenau. Na lewo widoczny udaremniony przez husytów odwrót części wojsk śląskich. Za taborem stojący wojacy w rezerwie. W centrum taboru przywódcy husyccy: Wysso i Gyra, prowadzący walkę. Z lewej strony w tle autor przedstawił zarys doliny Nysy i wsi Krosnowice.
Franz Albert, któremu zawdzięczamy tę informację o obrazie i jego autorze6) ubolewał, że dzieło to jest mało znane, ponieważ jest prywatną własnością. Uważał, że właściwym dla niego miejscem jest muzeum, w którym tysiące zwiedzających może go obejrzeć. Życzenie to spełniło się w drugiej połowie XX w. Po wojnie obraz został powieszony w pomieszczeniach biura Cepelii przy pl. Chrobrego 22 w Kłodzku i wisiał tam do 1968 roku, kiedy to został przekazany do zbiorów utworzonego w 1963 roku Muzeum Ziemi Kłodzkiej. Przez dłuższy czas z uwagi na skomplikowaną sytuację lokalową tej placówki przechowywany był w magazynach. W 1985 poddany został konserwacji, a po zakończeniu remontu Muzeum w 1986 wyeksponowany na stałe w holu I piętra.
Na zakończenie chciałabym jeszcze wspomnieć o dwóch dziełach mniej znanych, upamiętniających bitwę i śmierć księcia Jana ziębickiego, powstałych z okazji 500 rocznicy tego wydarzenia, tj. w 1928 roku.
Pierwsze z nich, zachowane do dziś, to malowidło zdobiące ścianę jednej z sal ratusza w Ziębicach, autorstwa malarza śląskiego Alfreda Gottwalda.7)
Drugie zaś, znane nam tylko dzięki zamieszczonej w przedwojennym czasopiśmie reprodukcji, to dzieło Franza Kunze – nauczyciela szkółki wiejskiej w Gorzanowie.8) Obraz przedstawiający temat bitwy z husytami pod Czerwoną Górą powstał jako pomoc dydaktyczna. Była to pierwsza praca z zaplanowanej wówczas serii szkolnych obrazów do ilustrowania nauki regionalnej historii.
Śmierć księcia Jana ziębickiego na polu bitwy z heretykami uczyniła z niego bohatera, ale w jego biografii są też wątki, które nam Polakom może mniej się podobają – m.in. fakt udziału w bitwie pod Grunwaldem po stronie Krzyżaków. Nie jest to jednak temat tego artykułu, a zainteresowanych tymi ciekawymi czasami, choć trudnymi, pełnymi zaskakujących zwrotów, politycznych knowań i układów, odsyłam do fachowej literatury, a także do pasjonujących powieści fantastyczno-historycznych Andrzeja Sapkowskiego, które przybliżają tę skomplikowaną ówczesną sytuację.

Przypisy:
1) Czerwona Góra – Czerwoniak (Roten Berg) – szczyt 399 m n.p.m. na granicy Kotliny Kłodzkiej i Rowu Górnej Nysy, naprzeciwko zakończenia Krowiarek, stanowi kulminację w długim grzbiecie ciągnącym się od Kamiennej Góry w Górach Bystrzyckich przez Zagajnik i Polanę aż do zbiegu Wielisławki z Bystrzycą Dusznicką i jej ujścia do Nysy Kłodzkiej. Ku północy opada łagodnie do doliny Wielisławki i Bystrzycy Dusznickiej, od południa bardzo strome, urwiste miejscami zbocze, podcina zakole Nysy Kłodzkiej, płynącej u stóp wzniesienia.
Jan ziębicki – ur. między 1370 a 1390, zm. 27 XII 1428 – książę ziębicki w latach 1410-1428. Był drugim pod względem starszeństwa synem księcia ziębickiego Bolka III i księżniczki bytomskiej Eufemii. Do 1420 r. rządy sprawował wspólnie z bratem Henrykiem.
2) Za: Historia Śląska pod red. K. Maleczyńskiego, t. I cz. II, s. 238 oraz K. Bartkiewicz, Dzieje Ziemi Kłodzkiej w wiekach średnich, s. 157.
3) Za: Dolny Śląsk. Monografia historyczna, s. 157.
4) Chronogram – zapis daty na dziele sztuki, gdzie wyróżnione graficznie litery składają się na liczbę, pisaną cyframi rzymskimi, oznaczającą datę wydarzenia, o którym mowa. W tym wypadku: 27 XII 1428.
5) Wilhelm Wörndle von Adelsfried – ur. 1863, zm. 1927 w Kłodzku. Studiował w Cesarsko-Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu oraz w Rzymie. W 1900 zamieszkał w Kłodzku. Uprawiał głównie malarstwo sakralne, malował też portrety, a pod koniec życia pejzaże, głównie akwarele. Był autorem obrazów ołtarzowych w wielu kościołach Ziemi Kłodzkiej, m.in. w Szalejowie Dolnym, Jaszkowej Dolnej, Niwie, Krosnowicach, Szczytnej, Starej Łomnicy, Wójtowicach, Drogosławiu i Kłodzku. Dla kościoła parafialnego św. Mikołaja w Nowej Rudzie namalował stacje Drogi Krzyżowej.
6) Franz Albert, Das Hauksche Kolosalbild des Gefechts am Roten Berge, w: Glatzer Heimatblätter, 1929, s. 48.
7) Alfred Gottwald – ur. 1893 w Tarnowie k. Ziębic, ukończył gimnazjum w Ząbkowicach Śląskich, potem Akademię Sztuk i Rzemiosła Artystycznego we Wrocławiu. Po I wojnie światowej pracował w Berlinie, Wrocławiu, Nysie i Bonn. Po II wojnie światowej zamieszkał w Hille (Niemcy), zm. 1971 r. Specjalizował się w malarstwie religijnym.
8) Franz Kunze – ur. 1893 w Nagodzicach k. Międzylesia – malarz. Mieszkał w Gorzanowie, był prawdopodobnie nauczycielem w tamtejszej szkole. Członek Kłodzkiej Grupy Artystycznej. Był też autorem innego obrazu poświęconego tematyce husyckiej pt. „Atak husytów na zamek Szczerba”. Malował także pejzaże – jeden z jego krajobrazów z widokiem na Nową Wieś, Michałowice i Goworów u podnóża Masywu Śnieżnika reprodukowany był w leksykonie J. Sakwerdy, Artyści Ziemi Kłodzkiej i z Ziemią Kłodzką związani... (t. I, s. 61).

Wybrana literatura:
Albert F., Rundschau: Der letzte seines Stammes. Das Hauksche Kolosalbild des Gefechts am Roten Berge. Das Husitengefechts im Anschauungsunterrichts. w: Glatzer Heimatblätter. Zeitschrift des Vereins für Glatzer Heimatkunde, R. 15., 1929, s. 47-51
Bartkiewicz K., Dzieje Ziemi Kłodzkiej w wiekach średnich, wyd. PAN 1977, s. 153-159
Dolny Śląsk. Monografia historyczna pod red. W. Wrzesińskiego, Wrocław 2006, s.114-116
Historia Śląska pod red. K. Maleczyńskiego, t. I cz. II, Wrocław-Warszawa-Kraków, wyd. Ossolińskich, 1961
Marczak P., Wojny husyckie, Warszawa, [200?]
Paul H., Die „Hussitenkapelle” in Niederwilmsdorf, w: „Die Grafschaft Glatz“, Nr 11, 1910, s. 135
Primke R., Szczerba M., Szczerba W., Wojny husyckie na Śląsku, Łużycach i Pomorzu, wyd. Technol, 2007
Sakwerda J., Artyści Ziemi Kłodzkiej i z Ziemią Kłodzką związani w latach 1800-1945, Leksykon – t. I. A-K, t. II. L-Z (z uzupełnieniami), Wrocław 2004-2005
Sapkowski A., Narreturm, Warszawa 2002, Boży bojownicy (2004), Lux perpetua (2006)

IV ALmanach Ziemi Kłodzkiej, wyd. "BRAMA", Kłodzko 2009, s. 46-53

Adress=Buch für die Grafschaft Glatz, Regierungsbezirk Breslau. Unter theilweiser Benutzung amtlicher Quellen verfasst und herausgegeben von Franz Krieger. Erster Jahrgang. Ladenpreis broch. 2. Mark. Glatz, 1885/86. Franz Krieger’s Selbstverlag. Druck von L. Olbrich, Glatz.
Artykuł ukazał się w numerze 8 Almanachu Ziemi Kłodzkiej w 2013 r.

Dawne książki adresowe stanowią niewątpliwie cenne źródło do badań historycznych, heraldycznych, demograficznych. Szczególnie przydatne są przy opracowywaniu zagadnień związanych z życiem gospodarczym poszczególnych miast i regionów.
Ziemia Kłodzka miała także swoje książki adresowe, które służyły informacją dawnym mieszkańcom, a dla współczesnych są cennym źródłem do badań stanu gospodarki naszego regionu.
Pierwsza zachowana do dziś książka adresowa hrabstwa kłodzkiego pochodzi z przełomu lat 1885/1886. Opracowana została i wydana staraniem lokalnych wydawców i drukarzy. Jej autorem i wydawcą jest Franz Krieger, mieszkaniec Kłodzka, z zawodu pisarz. Wydrukowana została w kłodzkiej drukarni L. Olbricha. Ta stosunkowo niewielka książka, formatu 22,5 x 15 cm, licząca 164 strony numerowane i 32 nienumerowane, sprzedawana była w cenie 2 marek. Cena umiarkowana, zachęcająca do kupna, ale na pewno nie zwracająca kosztów wydania, co podkreślił we wstępie autor, który podjął się nie tylko opracowania, ale i sfinansowania tej publikacji. To całkowicie prywatne przedsięwzięcie – godne podziwu dla autora – nie mogłoby się zapewne udać, gdyby nie poparcie ważnych osobistości, dzięki którym mogły być wykorzystane przy opracowaniu źródła urzędowe. W podtytule autor zaznacza, że książka adresowa opracowana została z wykorzystaniem urzędowych źródeł, co na pewno podnosi jej wartość i uwiarygadnia pracę.
Ze wstępu dowiadujemy się jeszcze, że autor ma zamiar publikację kontynuować i drugie wydanie planuje na kolejny 1887 rok.
Książka składa się z 4 zasadniczych rozdziałów, które poprzedzone zostały alfabetycznym wykazem miejscowości wraz z określeniem ich przynależności do danego powiatu.
Ziemia Kłodzka podzielona wówczas była na trzy powiaty: kłodzki, bystrzycki i noworudzki.
Rozdział I książki Nachweis der in den Kreisen Glatz, Habelschwerdt u. Neurode befindlichen Behörden – zawiera rejestr urzędów i władz w poszczególnych powiatach. Kolejno wyszczególnione zostały następujące podmioty wraz z wykazem wszystkich ważniejszych funkcji i nazwisk osób je sprawujących : I – Armia, II – Zarząd Komunalny i Policji, III – Gospodarka Leśna, IV – Sądownictwo, V – Kościoły, VI – Zarząd Powiatu, VII – Zarząd Poczty i Telegrafu, VIII – Szkoły, IX – Urząd Stanu Cywilnego, X – Cło i Podatek, XI – Inne instytucje i ich przełożeni (głównie zakłady zdrojowe), XII – Stowarzyszenia i ich przewodniczący. Z wykazów dowiadujemy się m.in., że na czele magistratu kłodzkiego stał burmistrz Kolbe, w Lewinie burmistrzem był Zimnol, Dusznikach – Dengler, Bystrzycy Kłodzkiej – Schaffer, Lądku Zdroju – Hauptmann, Międzylesiu – Kolbe, Bolesławowie (które wówczas miało status miasta) – Gröger, Nowej Rudzie – J. Mojorke, Radkowie – P. Wenzel. Starostą powiatu kłodzkiego był Carl Freiherr v. Seherr-Thoss, powiatu bystrzyckiego – Friedrich Reichsgraf Finck von Finckenstein i powiatu noworudzkiego – hrabia von Pfeil.
Rozdział II, obszerniejszy od poprzedniego, Geschäfts=, Besitz= und Berufs=Anzeiger, to informator zawierający wykaz działających w różnych miejscowościach Ziemi Kłodzkiej zakładów rzemieślniczych, przemysłowych i handlowych.
Zastosowano tu potrójny układ alfabetyczny. Szukamy najpierw odpowiedniej specjalizacji, zawodu, a następnie miejscowości, w ramach których podane zostały nazwiska osób z dokładnym adresem. Łącznie wyszczególniono 355 zawodów, poczynając od Aeckerbesitzer (właściciele ziem), a kończąc na Zündwaarenfabrik (fabryka zapałek).
Szczególnie bogato reprezentowane były popularne zawody piekarza, rzeźnika, krawca, szewca.
W samym Kłodzku z zawodem szewskim związanych było ponad 50 osób, zaś z krawiectwem blisko 40 osób. W całym hrabstwie kłodzkim działało ponad 100 szewców, 70 krawców, 50 rzeźników i 40 piekarzy. Potrzebnymi rzemieślnikami w każdej miejscowości byli także stolarze, kowale, ślusarze i murarze. Książka wymienia 66 stolarzy, najwięcej działało w Kłodzku (13), Nowej Rudzie (9) i Dusznikach (10); 35 kowali (w Kłodzku 7, Dusznikach 5) oraz 24 ślusarzy i 15 murarzy. Liczną grupę zawodową stanowili producenci i sprzedawcy alkoholi – blisko 70 osób. Zaliczają się do tej grupy: sprzedawcy wina, właściciele winiarni, browarów, fabryk produkujących wino, rum, likiery, wódkę. W samym tylko Kłodzku funkcjonowało wówczas 5 browarów: przy obecnej ul. Łukasińskiego (browar należał do Marii Blecha), Łużyckiej (właścicel Albert Brosig), Armii Krajowej (Julius Müller), Matejki (bracia Stephan) i Spadzistej (R. Ziemmermann). Popularne było także piwo pochodzące z browarów: w Szczytnej – W. Franke, w Słupcu – E. Pelza i F. Thienelta, w Bystrzycy Kłodzkiej – J. Gebela i A. Klinke, w Lądku Zdroju – G. Schneidera, w Dusznikach Zdroju – Ch. Elsnera, Fr. Rübartscha i H. Sendlera.
Książka odnotowuje kilku fotografów: w Kłodzku działał bardzo popularny Franz Boden, a także Ernst Hahn, Alois Hübner, który miał również swój zakład w Bystrzycy Kłodzkiej i Radkowie, oprócz niego w Bystrzycy Kłodzkiej działał także znany fotograf A. Gröger, w Nowej Rudzie zaś J. Fiala i Wil-helm Obst, a w Dusznikach Zdroju – Karl Rother.
Stosunkowo niewielu było notariuszy – 3 (tylko w Kłodzku), dentystów – 7, lekarzy – 6 (wszyscy zamieszkali w Kłodzku) oraz 7 aptekarzy (2 w Kłodzku i 2 w Dusznikach, po 1 w Bystrzycy, Lewinie i Ołdrzychowicach), 7 optyków, 4 akuszerki (tylko w Kłodzku). W Dusznikach Zdroju znajdował się sklep z narzędziami chirurgicznymi.
Liczniejszą grupę osób skupiał zawód golibrodów i fryzjerów – w Kłodzku usługi te pełniło 9 osób, w Bystrzycy Kłodzkiej – 2, Lądku Zdroju – 4, Nowej Rudzie – 2, Dusznikach Zdroju – 2 i Szczytnej – 1.
Zegarmistrzostwem na terenie dawnego hrabstwa kłodzkiego zajmowały się 22 osoby, jubilerstwem zaś i złotnictwem 8 osób (w tym 3 w Kłodzku).
Dość duży popyt na swe produkty mieli kapelusznicy – na Ziemi Kłodzkiej funkcjonowało 10 fabryk kapeluszy, w tym 4 w Kłodzku, m.in. Bertholda Grosspitscha przy obecnej ul. Wojska Polskiego. Na wystawie o dziejach Kłodzka, która w grudniu 2012 r. otwarta została w Muzeum Ziemi Kłodzkiej, można obejrzeć cylinder pochodzący z tej właśnie fabryki.
Dużym popytem cieszyły się towary kolonialne. Sklepów z tym asortymentem było wówczas ponad 130, a z tytoniem i cygarami – 44. Była też wąska specjalizacja sprzedawców owoców południowych – tych zanotowano jednak zaledwie sześciu (5 w Kłodzku i 1 w Bystrzycy).
Ponad 150 osób związanych było z hotelarstwem, restauracjami i gospodami. W książce adresowej wymienieni są oczywiście tylko właściciele, a nie szeregowi pracownicy tych lokali. W hrabstwie kłodzkim funkcjonowało blisko 70 zajazdów, ponad 20 hoteli i blisko 50 restauracji i kawiarni. W samym Kłodzku były 4 hotele – dwa z nich mieściły się rynku („zum schwarzen Bär” i „Neu-Breslau”), jeden przy dzisiejszej ul. Grottgera („zum weissen Ross”) i jeden przy ul. Wojska Polskiego („zum weissen Lamm”) – 16 restauracji, 4 kawiarnie i 15 zajazdów. Liczba dość spora, ale i zapotrzebowanie na tego rodzaju rozrywkę było wówczas dość duże. W restauracjach, zajazdach odbywały się spotkania towarzystw społeczno-kulturalnych, imprezy kulturalne, zabawy i rodzinne uroczystości jubileuszowe.
W książce adresowej odnotowano kilka wypożyczalni książek: 3 w Kłodzku i 1 w Nowej Rudzie. Ich właściciele prowadzili też znane księgarnie, zakłady litograficzne i wydawnicze, jak Max Adam i Julius Hirschberg w Kłodzku oraz A. Hitschfeld w Nowej Rudzie. Działało też kilka drukarń – 4 w Kłodzku: A. Hirschfeldera oraz L. Schirmera w rynku, J. Jenknera przy obecnej ul. Łukasińskiego i L. Olbricha przy Zawiszy Czarnego (wydawca tej publikacji).
W Lądku Zdroju drukarnię prowadził H. Pautsch, w Nowej Rudzie R. Rothe, a Dusznikach R. Pohl.
Zdarzają się też zawody nietypowe, reprezentowane przez pojedyncze osoby. M.in. w Lądku Zdroju działał artysta Josef Plaschke, który odnotowany został w książce adresowej jako wykonawca obrazów – dioram z ptakami, a także budowniczy organów – Josef Lux. W Słupcu zaś mieszkał malarz historycznych obrazów – Josef Völkel, a w Kłodzku malarz krajobrazów – Carl Appelgrün i snycerz Karl Preis.
W Kłodzku działał jedyny odnotowany w książce adresowej stroiciel fortepianów, antykwariusz, a także dekarz specjalizujący się w pokryciach wież oraz właściciel omnibusa i producent walizek. W rynku zaś funkcjonował jedyny sklep z tapetami. Fabrykant produkujący worki działał w Słupcu, a handlarz wapnem w Dusznikach Zdroju. Specjalistę od rafinacji oleju znajdujemy w Radkowie, a lakiernika w Nowej Rudzie.
Rozdział III książki adresowej Alphabetischer Wohnung=Anzeiger – przedstawia alfabetyczny wykaz mieszkańców Ziemi Kłodzkiej wraz z dokładnym adresem i wykonywanym zawodem. Lista zawiera nazwiska, które pojawiają się już w części I i II (ułożone wg instytucji i wykonywanych zawodów). Według książki adresowej hrabstwo kłodzkie liczyło ponad 3330 osób dorosłych, pracujących i zarejestrowanych w ówczesnych księgach urzędowych.
W wykazie tym odnaleźć można również autora niniejszego opracowania, stąd wiemy, że był pisarzem – taki bowiem zawód podał. Niestety nie udało się ustalić jakiego typu twórczość uprawiał. Mieszkał przy ul. Czeskiej 208.
Ostatni rozdział Anzeiger für Gewerbe, Handel, Industrie und Kunst (Informator ujmujący zawody, handel, przemysł i sztukę) – to część zawierająca reklamy różnych firm, zakładów, sklepów. Ta część, opłacana przez klientów, pomogła sfinansować wydawnictwo. Bogatsi przedsiębiorcy prezentują ofertę swego zakładu czy sklepu nawet na całej stronie, większość jednak ograniczyła się do mniejszego formatu. Każda z reklam zawiera obok nazwy firmy i nazwiska właściciela, dokładne adresy oraz szczegółową ofertę usług, niejednokrotnie uatrakcyjnioną elementem graficznym, przyciągającym uwagę potencjalnego klienta.
Tak więc, jak widać, książka adresowa – ta z pozoru nieciekawa lektura – może stać się fascynującym przewodnikiem po dawnym mieście i regionie, wciągając w tę wędrówkę wszystkich miłośników przeszłości.

VIII Almanach Ziemi Kłodzkiej, wyd. "BRAMA", Kłodzko 2013, s. 18-27