W drodze z Kłodzka do Lądka – opis miejscowości wg Josepha Köglera. Część IV: LĄDEK ZDRÓJ – zarys historii i słynni goście...

Wstęp
Zapraszamy Państwa do ciekawej lektury. To już czwarta i ostatnia część (całość dostępna jest w zakładce: Ciekawostki historyczne oraz w: archiwum gazety nr 3 i 4). Publikujemy materiał źródłowy dotyczący historii dawnego hrabstwa kłodzkiego. Jest to opracowanie wybitnego historyka Ziemi Kłodzkiej Josepha Köglera (1765-1817) pt. Fragmenty z dawnej historii hrabstwa kłodzkiego - o położonych przy drodze powiatowej z Kłodzka do Lądka miejscowościach (Żelazno, Ołdrzychowice Kłodzkie, Rogówka, Trzebieszowice, Radochów, Lądek) (tytuł w wersji oryginalnej: Fragmente aus der älteren Geschichte der Grafschaft Glatz von den an der Landstrasse von Glatz bis Landeck gelegenen Ortschaften (Neuländel, Eisersdorf, Ullersdorf, Wardeck, Klappersberg, Kunzendorf, Reyersdorf, Landeck, Oberthalheim). Rękopis opisujący miejscowości położone przy drodze z Kłodzka do Lądka powstał w 1800 r. i dedykowany był hr. Luizie von Magnis z Ołdrzychowic Kłodzkich (dawniej Ullersdorf), a inspiracją do jego powstania był przyjazd do wód lądeckich królewny pruskiej Luizy. Większość prac Josepha Köglera pozostała w rękopisach i dopiero po jego śmierci ukazało się drukiem wiele jego opracowań, łącznie 67 pozycji, m.in. niniejszy przyczynek.
W ostatnich latach, oprócz publikacji w języku niemieckim, ukazało się też kilka cennych opracowań tego historyka w tłumaczeniu na język polski. Autorem przekładu niniejszego tekstu jest p. Włodzimierz Jan Delekta, były kłodzczanin, bibliotekoznawca, dziś mieszkaniec Hamburga w Niemczech.
Autor translacji korzystał z publikacji zamieszczonej w XIX-wiecznym kwartalniku „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz”, t. 1, 1881/1882, s. 207-215, 305-314. Ten sam tekst zamieścił także w tomie 4 edytor J. Köglera – Richard Pohl (Joseph Kögler, Die Chronicken der Grafschaft Glatz, Modautal, t. 4, 2001, s. 15-36, z tym że nieco zmienił zapis niektórych przypisów i część z nich wprowadził wprost do głównego tekstu. Taką też wersję przyjęliśmy przy publikacji w naszej e-gazecie, gdyż jest to ułatwienie dla czytelnika. Wszelkie wyjaśnienia, uzupełnienia pochodzące od tłumacza lub redakcji – w tekście głównym lub przypisach umieszczone zostały w nawiasach kwadratowych. Nazwy miejscowości podawane są w języku polskim, a obok w nawiasach kwadratowych ich niemieckie odpowiedniki, gdy te nazwy pojawiają się w tekście po raz pierwszy.
Krystyna Oniszczuk-Awiżeń – wstęp i redakcja
Na zdjęciach: widoki Lądka Zdrolju wg Pompejusa
***
Autor tłumaczenia: Włodzimierz Delekta
Część 4: LĄDEK ZDRÓJ – zarys historii i słynni goście...
Otwarte królewskie miasto Lądek [niem. Bad Landeck], położne na wysokości 1336 stóp n.p.m. [stopa: ok. 0,314 m](1), znajduje się w przyjemnej, miłej dolinie górskiej, pomiędzy wsiami Oberthalheim i Niederthalheim [obecnie części integralne Lądka-Zdroju], na których gruntach zostało ono wybudowane. Miasto jest stare, gdyż wzmianki o nim pochodzą już z 1325 r.(2) Miejscowość składa się obecnie z kościoła parafialnego [ob. kościół parafialny pw. Narodzenia NMP] i kościoła pogrzebowego [ob. kościół cmentarny św. Rocha], 23 budynków użyteczności publicznej, 78 domów mieszkalnych prywatnych w samym mieście i 103 na przedmieściu. W 1739 r. większa część Lądka spłonęła.(3)
Jeśli chodzi o piękny kościół parafialny, który wybudowany został od nowa w 1692 r., to godnym uwagi jest fakt, że ówczesny proboszcz Adam Breiter, który tę budowę organizował, był urodzonym lądczaninen, mistrz murarski o nazwisku Weyser, który tą budową kierował, też urodził się w tej miejscowości, a praski biskup-sufragan, Vitus Seipel, który konsekrował ten kościół 7 sierpnia 1701 r., także urodzonym był w Lądku.(4) Ponadto godnym uwagi jest, że 8 września 1693 r., kiedy w nowo wybudowanym kościele odprawiano pierwsze uroczyste nabożeństwo, zawalił się wysklepiony, jeszcze nie całkowicie wysuszony, chór muzyczny [empora]. Zginęło 49 osób a jeszcze więcej zostało rannych. Zabici zostali pochowani w jednym wielkim grobie.(5)
Z miasta Lądka prowadzi [droga] przez kamienny most nad rzeką Białą Lądecką do wsi Oberthalheim, gdzie znajdują się kąpieliska. Most ten, posiadający dwa łukowe przęsła, został wybudowany w 1565 r. [most św. Jana z figurą św. Jana Nepomucena, położony w centrum miasta, przy ul. Krótkiej]. Był to jedyny most, który wytrzymał niespotykany napór mas wodnych podczas powodzi 22 czerwca 1783 r. Wszystkie pozostałe mosty i kładki na całej długości biegu Białej Lądeckiej, od jej źródła do ujścia do Nysy Kłodzkiej, zostały zniesione.
Kiedy i w jakich okolicznościach powstały w Lądku kąpieliska, nie można z całą pewnością stwierdzić. Zgodnie z tradycją źródła miał odkryć pewien pasterz, w czasach, kiedy cała ta okolica była porośnięta gęstym, dzikim lasem. Źródła tych wód leczniczych musiały być jednak ponownie przez jakiś czas nieużywane, gdyż w 1498 r. bracia Albrecht, Jerzy i Karol, książęta ziębiccy i hrabiowie kłodzcy, polecili naprawić te łazienki, opuszczone przez dłuższy czas, i jednocześnie wybudować obok kaplicę ku czci świętego Jerzego. Stąd łazienki te nazwano „St. Georgen Bad” [dzisiejszy Zakład Przyrodoleczniczy „Jerzy”]. Obecna kaplica św. Jerzego, znajdująca się na pagórku przy starym kąpielisku, została wzniesiona dopiero w 1650 r., kiedy poprzednią przeznaczono do innego użytku.(6) Miejsce, gdzie znajduje się to stare źródło lecznicze, należało początkowo do dominiów lub dóbr kameralnych. W 1544 r. Johann von Bernstein sprzedał je wraz z przeznaczonymi początkowo na folwark gruntami mieszczaninowi kłodzkiemu Franzowi Kallmannowi. Z biegiem czasu posiadłości te przeszły we władanie Simona Schuberta. Tenże sprzedał je wraz z folwarkiem 5 sierpnia 1572 r. miastu Lądek, które do dzisiaj jest w ich posiadaniu.(7)
Miejsce, gdzie znajduje się nowe kąpielisko należało w 1625 r. do gospodarza we wsi Oberthalheim. W 1678 r. Sigmund Hoffmann, nadregent w Kłodzku i radca cesarski (podniesiony przez cesarza do stanu szlacheckiego z przydomkiem von Leuchtenstern) zakupił ten grunt, na którym znajdowały się źródła siarkowe, oraz dwa graniczące z nimi gospodarstwa chłopskie i założył tu folwark.(8) Zlecił on odkopanie powyższych źródeł i przeprowadzenie badania wydobytych z nich wód przez lekarza nadwornego cesarza, dr. Kremera.(9) Podczas oczyszczania basenu oraz dalszego odkopywania natrafiano na wiele starych narzędzi budowlanych, jak łopaty, kilofy, a nawet na wykuty w kamieniu zbiornik wodny. Stąd naturalne przypuszczenie, iż źródło to już od dawnych czasów służyło do kąpieli zdrowotnych.
Wspomniany właściciel gruntów wybudował następnie piękny i wygodny, stojący jeszcze do dzisiaj, dom kąpielowy, [także] położony niedaleko kościół zu Maria Einsiedel [obecnie kaplica zdrojowa pw. Najświętszej Marii Panny na Pustkowiu(10) i nadał imię temu nowemu kąpielisku U.L Frauen-Bad [unsere lieben – naszej kochanej Pani: „Maria”].
W 1684 r. zakupił od cesarskiej Komisji Alienacyjnej okoliczne dobra wiejskie: Oberthalheim, Wójtowice [niem. Voigstdorf], Lutynię [niem. Leuthen], Karpień [niem. Karpenstein], Rogóżkę [niem. Wolmsdorf], Konradów [niem. Konradswalde] i Kąty Bystrzyckie [niem. Winkeldorf]. Później został mu przyznany tytuł barona, zmarł w 1699 r. Jego syn Franz sprzedał dobra w Konradowie. Wnuk Leopold [Sigmunda Hoffmana von Leuchtensterna] otrzymał tytuł hrabiego Rzeszy, sprzedał wsie Rogóżka i Kąty Bystrzyckie hrabiemu von Wallis, a w 1736 r. także nowe kąpielisko wraz ze swoimi pozostałymi wsiami za czterdzieści kilka tysięcy florenów kamerarii w Lądku Zdroju, która posiada je do dziś.
Wśród wielu odległych szczytów, które można dojrzeć w okolicach obu kąpielisk, wyróżnia się Śnieżnik, leżący dwie mile stąd [1 mila pruska = ok. 7,5 km]. Jest to drugi co do wielkości szczyt po Śnieżce w Czechach i na Śląsku. Wznosi się na wysokości 3065 stóp paryskich [stopa paryska (ok. 1769) = 32,484 cm; co daje wys. szczytu ok. 996 m n.p.m. - obecne wyliczenie wysokości Śnieżnika 1423 m n.p.m.].
Spośród wielu wysoko postawionych osób, które dotąd odwiedziły kąpieliska w Lądku Zdroju, najdostojniejszymi byli:
W 1496 r. książę Henryk ziębicki i hrabia kłodzki wraz ze swoim bratem Wiktorynem.(11)
W 1538 r. książę Jan Ziębicki i jego żona Krystyna.(12)
W 1580 r. książę Jerzy legnicko-brzeski.
W 1613 r. arcyksiążę Karol, biskup we Wrocławiu i Brixen, brat cesarza Ferdynanda II, a później także książęta z Brzegu [niem. Brieg], Oleśnicy [niem. Oels] i z Bierutowa [niem. Bernstadt].
W 1665 r. kardynał Ernst von Harrach, arcybiskup praski, który wówczas 21 czerwca jednocześnie wyświęcił kaplicę świętego Jerzego.(13)
W 1694 r. Carl Philipp, palatyn reński i książę elektor, wraz ze swoją żoną Luizą, z domu księżniczką Radziwiłłówną.
W 1732 r. Franz Ludwig, książę elektor z Moguncji i biskup wrocławski.(14)
W 1733 r. Jacob Ernst, hrabia von Lichtenstein, biskup w Seccau, późniejszy biskup w Ołomuńcu.
W 1765 r. w nowym kąpielisku przebywał w okresie od 4 do 25 sierpnia Fryderyk II, król Prus.(15)
W 1810 r. Jego Królewska Wysokość Eugeniusz, książę Wirtemberski z Pokoju [niem. Carlsruhe] na Śląsku.
W 1813 r. w czerwcu i w sierpniu Fryderyk Wilhelm III, król Prus.(16)
Przypisy:
1)[Aktualne dane dot. położenia Lądka: wysokość od 440 do 500 m n.p.m.].
2)W dokumencie o miejscowości Goldenstein [obecnie: Branná – wieś gminna w płn. Morawach]), przedrukowanym w: Sommersberg, De rebus Silesiacis, Tom I, pag. 155.
3)Beiträge zur Beschreibung Schlesiens, Bd. 9, s. 185.
4)Historia Collegii Glacensis ad annum 1701.
5)Sztambuch rodziny Haugwitzów oraz archiwum parafialne w Lądku.
6)[https://pl.wikipedia.org/wiki/Kaplica_%C5%9Bw._Jerzego_w_L%C4%85dku-Zdroju (dostęp 06.01.2023), kaplica wybudowana w latach 1656-1658.].
7)Według innych przekazów miasto zakupiło 28 marca 1642 r. stare kąpielisko od Margarethy Haberland. [D. Pohl uzupełnia tę informację, podając źródło tego przekazu: Kaufbuch der Stadt Landeck.].
8)Manuskrypt kapłana Göbela w bibliotece franciszkanów.
9)[Praca wiedeńskiego lekarza cesarskiego A. F. Kremera Źródła przynoszące zdrowie… ukazała się w 1693 r.].
10)[https://pl.wikipedia.org/wiki/Kaplica_zdrojowa_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Maryi_Panny_w_L%C4%85dku-Zdroju (Dostęp 06.01.2023). Kaplica zdrojowa Najświętszej Marii Panny na Pustkowiu. Po wybudowaniu w 1679 r. stała się kaplicą grzebalną fundatora i członków rodziny Hoffmann oraz lokalnym ośrodkiem pielgrzymkowym].
11)Kopia kontraktu [Kögler nie podaje bliższych szczegółów].
12)Manuskrypt pewnego kłodzczanina.
13)Rękopis ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej
14)Archiwum dekanatu kłodzkiego, pisma parafii lądeckiej.
15)Beiträge zur Beschreibung Schlesiens Bd. 9, s. 16.
16)[Uwaga Scholza: dopisane później przez Köglera].