WOLANY W OPISIE JOSEPHA KÖGLERA (cz. III) – tłum.: Włodzimierz Jan Delekta; red.: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń

Rozdział II. O Werderhof w Wolanach
Ten folwark, położony w najgłębszym końcu wsi, naprzeciw byłego starego dworu, nazywa się w starych dokumentach ze względu na rodzaj jego budowy dworem kamiennym (Steinhof) albo zameczkiem (Schlössel) a od nazwisk jego byłych właścicieli Schüttelhof albo Werderhof. Jest to dobro wolnosędziowskie (Freirichtergut) i stąd nazywa się w najstarszych listach „das Gericht" [„sąd”], dlatego należy do niego także karczma i uprawnieni do wykonywania ich zawodów rzemieślnicy. W późniejszych czasach stał się on dziedzicznym dobrem rycerskim. Właściciele tego majątku posiadają także urbarz piwny i połowę prawa patronackiego nad kościołem w Szalejowie Górnym(1). Jan, król Czech podarował te dobra wolnosędziowskie ze wszystkimi prawami i przynależnościami braciom von Glubos (Glaubitz), Konradowi, Bolkowi i Ottonowi w podzięce za ich zasługi. Jego syn, cesarz Karol IV, wydał w Königsgrätz [Hradec Králové] 13 września 1350 r. dokument, mocą którego w dowód szczególnej łaski dla siedmiu synów wspomnianego Konrada von Glaubitz uwolnił właścicieli tego majątku ze wszystkich podatków(2). Na początku XV wieku dobra te posiadał Nickel Bach, gdyż w 1417 r. wydzierżawił on połowę swojego stawu, położonego w dobrach wolnosędziowskich, za 5 kop groszy(3). Następnym właścicielem był Nickel Willhelmsdorf. Sprzedał on ten majątek ówczesnemu właścicielowi starego dworu, Wilhelmowi von Walditz, przekazując mu dobra w poniedziałek przez świętem Marii Magdaleny 1428 r.(4).
Po tym czasie dobro wolnosędziowskie zostało, widocznie w wyniku podziału majątku pomiędzy braćmi, ponownie oddzielone od starego dworu i miało swojego osobnego właściciela ze szlacheckiego rodu von Walditz. Na początku XVI wieku był nim Christoph von Walditz(5). Pozostawił on dwóch synów: Georga i Konrada. Georg odziedziczył dobra rodzinne wraz z wszystkimi przynależnościami. Jego żoną była Anna z domu von Raueck(6). Sprzedał on w piątek przed Zielonymi Świątkami 1527 r. pięciu chłopów pańszczyźnianych w Wolanach za 78 marek swojemu kuzynowi, Hansowi Walditz, ówczesnemu panu dziedzicznemu na starym dworze(7). W 1543 r. Hans Walditz sprzedał cały majątek wraz z pozostałymi jeszcze poddanymi w Wolanach i Szalejowie Górnym, oba prawa sądowe i prawo do swobodnej hodowli owiec w całej wsi Wolany Hansowi Prag von Wellnitz, który był wówczas starostą hrabstwa i panem dziedzicznym w Górnych Wolanach (Oberwernersdorf). Zakup ten potwierdził 16 października 1544 r. ówczesny pan hrabstwa kłodzkiego, Hans von Bernstein, dokumentem wystawionym w Pardubicach(8). Hans von Wellnitz polecił wybudować przy tym folwarku stojący obecnie (1797) masywny dom mieszkalny dla właścicieli, zwany w starych pismach zameczkiem(9). W 1548 r. sprzedał on tę posiadłość pani Annie, urodzonej von Seydlitz, wdowie po Adamie Abschatz von Schüttlau(10). Jej syn, Georg Abschatz von Schüttlau, wymieniony jest latach 1550 i 1564 jako właściciel tego dobra oraz Górnych Wolan (Oberwernersdorf) i Chocieszowa (Stolzenau)(11). Dwie ostatnie części przekazał on później swojemu szwagrowi, Mateuszowi Stolz, przez którego został zamordowany pod Łomnicą w niedzielę (przed Szymonem i Judą – przed 28 października) roku 1582(12). Owego Mateusza Stolza znajdujemy potem jako właściciela tego majątku(13). 20 marca 1586 r. sprzedał on swoje dobra Wolany i Chocieszów z prawem dziedziczenia swojemu bratu, Hansowi Stolzowi z Simbsdorf(14). Tenże sprzedał 31 grudnia 1586 r. oba dobra w Wolanach, mianowicie dwór dolny (Niederhof=Werderhof) i dwór górny (Oberhof=Zettritz) wraz z Chocieszowem, prawem sprawowania sądów wyższych i niższych za 11800 talarów Ernstowi von Walditz(15). Transakcja została potwierdzona 12 września 1588 r. Ernst von Walditz była panem na starym dworze w Wolanach. W 1580 r. zakupił on od Adama von Tschiswitz wieś Nowy Wielisław (Neuwilmsdorf)(16). Polecił też wybudować kilka domów na otwartej łące (Heide) przy drodze krajowej, które potem nazwane zostały Neuwernersdorf (kolonia Nowe Wolany)(17). Na podstawie decyzji cesarza Rudolfa z 1591 r. musiał on przekazać 15 lutego prawo wyszynku w karczmie w Neuwernersdorf miastu Kłodzku. Jednak prawo do karczmy w samych Wolanach i urbarz piwny zostały mu potwierdzone. Pod koniec 1595 r. sprzedał on Oberwernersdorf (Górne Wolany) i Chocieszów, a po jego śmierci wdowa Hedwig z domu Tschischwitz oraz opiekunowie jego dzieci sprzedali w dzień św. Jana Chrzciciela (24 czerwca) 1596 r. Steinhof (teraz Werderhof) i stary dwór wraz ze wsią Nowy Wielisław jego bratu, Sigmuntowi von Walditz za sumę 9200 talarów(18). Ów Sigmunt sprzedał 26 października 1601 r. obecny Werderhof w Wolanach, wieś Nowy Wielisław i poddanych, osiedlonych na łące przy drodze krajowej (późniejszy Neuwernersdorf) za 11400 talarów miastu Kłodzko(19). Rozkaz cesarza z marca 1602 r. unieważnił tę transakcję a miasto zmuszone było odstąpić te dobra braciom Georgowi, Hansowi und Christophowi von Walditz, posiadaczom majątku Tschirnhaus w Wolanach(20). 26 kwietnia 1602 r. sprzedali oni Nowy Wielisław Heinrichowi von Ratschin, dziedzicowi na Gorzanowie [wówczas Arnsdorf, później Grafenort](21). Także sprzedali oni w tym czasie folwark Tschirnhausa w Wolanach. Wszyscy trzej żyli jeszcze w 1613, kiedy to kupili prawo sprawowania sądów wyższych nad wszystkimi swymi poddanymi(22). Po śmierci dwóch pierwszych braci, jedynym właścicielem obecnego (1797) Werdershof został Christoph von Walditz. W 1615 r. dokupił on „Pannwitz-Gütchen” w Wolanach. Podczas tzw. rebelii czeskiej, która wybuchła w 1618 r., pozostał on jako katolik wierny swojemu prawowitemu panu, uciekł z objętego powstaniem hrabstwa, a jego dwór (Werderhof) został z tego powodu w czasie jego nieobecności obrócony w popiół przez insurgentów [powstańców – red.](23). Po stłumieniu powstania otrzymał on nie tylko z powrotem wspomniany majątek, ale także nabył w 1623 r., po jego krewnym zmarłym bez męskich potomków, prawa do dóbr lennych w Wolanach, zwanych „starym dworem”. Ożenił się z Brygittą z domu Seydlitz. Małżeństwo to miało siedem córek(24). Po śmierci Brygitty poślubił Hedwig z domu Werder. Miał z nią dwóch synów i dwie córki. Synowie i ojciec zmarli w Polsce i tak wygasł ród Walditzów. Dobra Christopha von Walditz były zadłużone i wdowa po nim oraz opiekunowie jej nieletnich córek musieli je sprzedać. Nabywcą został Hans von Werder und Schlenz. 24 października 1636 r. zawarto kontrakt(25), zgodnie z którym von Schlenz stał się właścicielem zameczku (Werderhof), urbarza piwnego, dwóch młynów i innych przynależności oraz praw z nimi związanych. Zapłacił za to 6500 talarów. Jego małżonką była córka Christopha von Walditz. Małżeństwo miało czterech synów i trzy córki(26). Dalsze zakupy dóbr, dokonane przez von Schlenza, objęły „Pannwitz-Gütchen” w Wolanach (1645) i stary dwór oraz Tschirnhaus w 1654 r. Hans von Werder und Schlenz zmarł w 1665 r. Jedynym synem zmarłego był Johann Christoph von Werder. Odziedziczył on dobra ojcowskie(27). 18 października 1661 r. poślubił on Elisabeth Susannę von Ullersdorf, pochodzącą z Ławicy (Labitsch). Za jego zezwoleniem i przy jego pomocy w 1681 r. gmina Szalejów Górny ufundowała na jego ziemi koło Neuheyde (Neuwernersdorf – Nowe Wolany) przy drodze krajowej kapliczkę Matki Boskiej Bolesnej(28). W 1682 r. pragnął jako pan starego dworu odebrać kłodzkim jezuitom należną im część (połowę) patronatu nad kościołem w Szalejowie Górnym. Ci jednak udowodnili swoje prawo do tej części patronatu na podstawie prawie 300- letnich dokumentów(29) oraz powołali się na prawo zwyczajowe. Urząd Królewski w Kłodzku rozstrzygnął spór na korzyść zakonników(30). 28 grudnia 1684 r. odkupił on od cesarza Leopolda prawo połowu grubej zwierzyny (Hohe Wildbahn) na gruntach, należących do niego i jego poddanych za sumę 321 florenów oraz kawałek zagajnika za Wolanami (za 400 Florenów)(31). Sprawował urząd sędziego ziemskiego. Zmarł w 1692 r. Wszystkie jego dobra odziedziczył jedyny syn – Johann Christoph, urodzony von Eck z Kobierzyc (Koberwitz)(32). Tenże sprzedał w 1700 r. stary dwór i „Pannwitz-Gütchen” w Wolanach a w 1705 położony tamże Tschirnhaus ze wszystkimi prawami, jednak z wyjątkiem prawa patronackiego, które zastrzegł sobie przy sprzedaży starego dworu, przenosząc je na Werderhof(33). Jego syn, Johann Ferdinand von Werden sprzedał 25 października 1725 r. swój majątek Niederwernersdorf, tj. tzw. dwór przedni (Vorderhof) z połową lenna kościelnego, urbarzem piwnym i wszelkimi przynależnościami za 16000 talarów Georgowi Olivierowi, hrabiemu Rzeszy Wallisowi, cesarskiemu feldmarszałkowi(34) i właścicielowi pozostałych części Wolan. Tenże, aby uzyskać większą wygodę, polecił założyć na przeciwległym brzegu rzeki Bystrzycy Dusznickiej niewielki folwark, który odtąd z powodu jego położenia nazywa się Folwarkiem Bystrzyckim (Weistritz-Vorwerk). Obecnie (1797) nazywa się on Hammer-Vorwerk (kuźnica – folwark) od hamerni (kuźnica), założonej w 1794 r. przez hrabiego Wilhelma Aleksandra von Schöneich-Carolatha koło tego folwarku.
c.d.n.
Przypisy:
(1)W 1613 do właścicieli tego majątku należały dwie karczmy – we wsi i przy drodze, dwa młyny, 11 chłopów pańszczyźnianych i 24 zagrodników w Wolanach oraz 6 chłopów pańszczyźnianych i 8 zagrodników w Szalejowie Górnym (archiwum w Wolanach).
(2)Uwierzytelniony odpis tego dokumentu, będący najstarszym dokumentem, dotyczącym Wolan, znajduje się w tamtejszej kancelarii wśród pism dotyczących Wolan.
(3)W księdze miejskiej Kłodzka za ten rok.
(4)Oryginał tego dokumentu zachowany w kancelarii zamkowej w Wolanach wśród dokumentów dotyczących Wolan.
(5)Dokument kupna-sprzedaży dobra Werderhof z 1544 r.
(6)Tamże.
(7)Oryginał aktu sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach.
(8)Oryginał tego poświadczenia (w języku czeskim) znajduje się w kancelarii zamkowej w Wolanach, pomiędzy listami z Wolan.
(9)Wiadomości o dobrach rycerskich hrabstwa Christopha Doniga.
(10)Archiwum kolegium w Kłodzku sg. M nr.6.
(11)Noworudzkie archiwum zamkowe oraz wśród dokumentów kancelarii zamkowej w Wolanach.
(12)W starym protokole urzędowym w archiwum zamkowym w Piszkowicach. Także pisemne wiadomości pewnego ówczesnego mieszkańca Bystrzycy.
(13)Akt kupna-sprzedaży tego majątku z 1596 r.
(14)Wyciąg z akt Królewskiego Urzędu Podatkowego.
(15)Kopia aktu kupna-sprzedaży z 12 września 1588 r. w kancelarii zamkowej w Wolanach.
(16)Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
(17)Stary protokół urzędowy, sporządzony w Kłodzku, w archiwum zamkowym w Piszkowicach [rozproszone w 2 połowie XIX w. WJD]
(18)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach wśród listów z Wolan.
(19)Oryginał aktu tamże.
(20)Akt kupna-sprzedaży Nowego Wielisławia z 1602 r., item w drugim protokole urzędowym.
(21)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w archiwum w Gorzanowie.
(22)Oryginał aktu kupna w kancelarii zamkowej w Wolanach wśród listów z Wolan.
(23)Dokument dot. podziału dóbr, dotyczący Starego Dworu z 1628 r.
(24)Stematografia Doniga.
(25)Oryginał w kancelarii zamkowej w Wolanach, w aktach dotyczących Wolan.
(26)Archiwum parafialne w Szalejowie Górnym.
(27)Pisma kancelarii w Wolanach.
(28)W archiwum dekanatu wśród pism parafii Szalejów Górny.
(29)W archiwum kłodzkiego kolegium sg. M nr 4.
(30)Collegii Claciensis historia za ten rok.
(31)Wśród pism kancelarii w Wolanach.
(32)Konsygnacja kłodzkich dóbr rycerskich z 1715 r.
(33)Dokument kupna-sprzedaży starego dworu z 1710 r.
(34)Oryginał aktu kupna-sprzedaży zachowany wśród listów z Wolan w kancelarii w Wolanach.