Krystyna Oniszczuk-Awiżeń: Z DZIEJÓW KŁODZKIEJ MENNICY (1807-1813)
Artykuł ukazał się w numerze III Almanachu Ziemi Kłodzkiej w 2008 r.
Dzieje kłodzkiej mennicy sięgają XIII wieku. Jej funkcjonowanie z przerwami trwało do 1813 roku. Najczęściej bite były tu drobne monety obiegowe, ale w czasach prosperity emitowano także monety o wyższych nominałach - złote oraz srebrne dukaty i talary. Ostatni okres działalności kłodzkiej mennicy - stosunkowo mało spopularyzowany w literaturze - przypadł na okres wojen napoleońskich. Tematem niniejszego artykułu jest właśnie ten ostatni epizod w historii mennicy w Kłodzku. 1)
Na decyzję o założeniu mennicy w Kłodzku miała bezpośredni wpływ kapitulacja Wrocławia 5 stycznia 1807 roku. Zdecydowano wówczas, iż mennica - tak ważna dla gospodarki i strategii państwa - musi być przeniesiona. Wybrano na jej lokalizację stolicę hrabstwa kłodzkiego.
Po zamknięciu mennicy we Wrocławiu, w maju 1807 roku jej dyrektor Carl Gotthelf Lessing przesiedlił się do Kłodzka.2) Jednocześnie ewakuowany został niezbędny sprzęt, narzędzia i materiały do bicia. Od czerwca - choć w Kłodzku trwały wówczas intensywnie przygotowania do obrony twierdzy - rozpoczął się proces uruchamiania mennicy. Na jej potrzeby wydzierżawiono dom przy ul. Czeskiej nr 242 i 243, przeznaczając go na mieszkania służbowe. 1 czerwca 1807 roku gen. hr. Fryderyk Wilhelm Götzen wydał odezwę do mieszkańców Kłodzka, by dostarczali na cele mennicze przedmioty ze srebra. Już 3 czerwca kłodzki magistrat wręczył generałowi listę imienną mieszkańców Kłodzka, którzy ofiarowali na potrzeby państwa srebro. Lista zawierała także spis rzeczy oraz ich wartość.
Dostawcami srebra byli także żydowscy obywatele - Joachim Jakob Pinsk z Oleśnicy oraz bankier wrocławski Israel Beerel Frank, z którymi hrabia von Götzen zawarł 10 czerwca 1807 roku specjalny kontrakt. Natomiast 13 czerwca podpisana została umowa, na mocy której fabrykant skóry Joseph Wincke sprzedał za sumę 2 800 reichstalarów dyrektorowi mennicy C. G. Lessingowi dom nr 331 położony przed Bramą Wodną. Do połowy sierpnia trwały prace związane z uruchomieniem właśnie w tym miejscu mennicy. Produkcja monet rozpoczęła się od 19 sierpnia.
W październiku 1807 roku mennica kłodzka zaopatrzona została w specjalną instrukcję. Kolejnym krokiem było podjęcie w maju następnego roku budowy nowej szmelcowni przed Bramą Mostową.
Pierwsze wybite w Kłodzku monety Lessing wysłał 1 września 1807 roku do tajnego radcy skarbu Juliusa Eberharda Massowa, pokazując jakimi możliwościami technicznymi dysponuje. Technika monet pozostawiała wiele do życzenia, niemniej jednak to właśnie Kłodzko do końca 1808 roku, a następnie po kilkumiesięcznej przerwie do końca roku 1809 zaopatrywało armię i kraj w potrzebne pieniądze.
Pierwszym dyrektorem kłodzkiej mennicy był wspomniany już wyżej C. G. Lessing. Po nim zaś, od października 1807 roku F. W. Prätorius. 3)
Personel mennicy liczył łącznie od 10-12 osób. Oprócz dyrektora, pracował wardajn - S. Wagner, skarbnik - Ch. H. Müller, medalier - Strauss. Od grudnia 1807 roku jako medalierzy wymieniani byli też: A. Ch. Braun i I. Gube oraz jako pomocnik mincmistrza B. F. Jacob, a także kasjerzy: S. B. Rauschmann i Kahl. 4)
Roczne zarobki dyrektora mennicy wynosiły 800 reichstalarów, wardajna 600, a skarbnika 365. 5)
25 grudnia 1808 roku mennica w Kłodzku została zamknięta. Uruchomiono ją ponownie w sierpniu 1809 roku, ale tylko na pięć miesięcy.
W grudniu 1809 roku wydany został rozkaz, by srebrne dary zgromadzone na potrzeby mennicy w kłodzkim kościele parafialnym przekazać do Wrocławia, gdzie już w październiku wyznaczono na nowego dyrektora tamtejszej mennicy Christiana Friedricha Gödekinga. 6) Jednak mennica we Wrocławiu wznowiła produkcję dopiero we wrześniu 1812 roku, a do tego czasu zaopatrywano się w pieniądze jedynie w mennicy w Berlinie.
W mennicy kłodzkiej nie bito złotych monet. Wypuszczano do obiegu drobne monety srebrne i miedziane. Najczęściej były to wielokrotności krajcarów (1, 3, 9, 18) oraz małe grosze - tzw. greszle (groszyki). Od marca do maja 1808 roku bite były także: talar, 1/6 talara, a w 1809 roku 1/3 talara. Łączna wartość wybitych monet w latach 1807-1809 wynosi około 442 482 talary i 18 groszy.
Wszystkie monety pochodzące z tego okresu na rewersie miały charakterystyczny znak mincerski - literę “G” (inicjał miasta - Glatz).
Awers monety przedstawiał popiersie królewskie i tytulaturę w otoku:
FRIEDR.:WILHELM III KOENIG VON PREUSSEN. Na rewersie zaś umieszczano nominał monety, centralnie w ukoronowanej tarczy herbowej orła pruskiego lub orła brandenburskiego w locie (na krajcarach), po bokach datę emisji i u dołu literę “G”.7)
* * *
Ostatni raz uruchomiono tymczasową mennicę w Kłodzku w 1813 roku, kiedy zawirowania wojenne znów uniemożliwiły funkcjonowanie mennicy wrocławskiej.
Rozkazem z dnia 17 czerwca 1813 roku dyrektor mennicy Gödeking przeniósł się do Kłodzka, a wraz z nim cały personel mennicy. Mennica uruchomiona została w poprzednim budynku szmelcowni, leżącym przed Bramą Mostową, który w międzyczasie używany był przez komendanturę jako kuźnia. Pozyskano także dom w rynku nr 39 (prawdopodobnie na mieszkania służbowe). Pod kierunkiem Johanna Heinricha Schiemanna 8) - mistrza mincerskiego - latem 1813 roku rozpoczęto bicie monet, które trwało do początków grudnia.
W sierpniu 1813 roku jako pracowników kłodzkiej mennicy wymienia się: mistrzów mincerskich Schiemanna i Prätoriusa, wardajna Wagnera, rendanta Müllera, pomocnika mincmistrza Jacoba. Do Kłodzka skierowano także grawera Lessera, 9) aby przygotował potrzebne stemple.
Po pięciu miesiącach działania, 15 listopada 1813 roku wydany został rozkaz ponownego przeniesienia mennicy z Kłodzka do Wrocławia. Pięć dni później odwołano z Kłodzka Schiemanna, a 4 grudnia wardajn Wagner zameldował generalnemu dyrektorowi o zakończeniu bicia monet w Kłodzku. Zakończyła się też w ten sposób historia kłodzkiej mennicy. We Wrocławiu mennica rozpoczęła działalność dopiero w czerwcu 1814 roku.
Ten drugi okres bicia monet jest pełen niejasności, jeśli chodzi o identyfikację i ustalenia dokładnej proweniencji monet. O ile bowiem na monetach z pierwszego okresu pojawiała się litera G jako inicjał Kłodzka, poświadczająca ich pochodzenie, tak w 1813 roku nie stosowano tej reguły. Na monetach również bitych w Kłodzku nadal umieszczano literę B jako symbol mennicy wrocławskiej. Ponieważ jednak dokumenty potwierdzają, że od połowy 1813 roku mennica we Wrocławiu nie działała, wobec powyższego wybite wówczas monety z literą B nie mogły pochodzić stamtąd i można przypisać je Kłodzku. 10)
W 1813 roku kłodzka mennica wypuszczała do obiegu talary i 1/6 talarów. Na rewersie tych monet umieszczany był centralnie wieniec z liści dębowych, a w nim napis - w przypadku talarów:
EIN . REICHS . THALER . 1813 i znak menniczy - “B”, w otoku zaś u góry napis: VIERZEHN . EINE . FEINE . MARK., a na monecie o nominale 1/6 talara - napis:
6 EINEN THALER 1813 . B, u góry: VIER UND ACHTZIG EINE FEINE MARK.
Na awersach obowiązywał wzór stosowany w poprzednich latach.11)
Monety bite w kłodzkiej mennicy w latach 1808-1813 nie należą do powszechnie spotykanych na rynku antykwarycznym, pomimo dość znaczącej ich emisji. Niektóre z nich należą nawet do bardzo rzadkich egzemplarzy - jak np. talar z 1809 roku.
Cieszy więc fakt, że przynajmniej dwie monety z tego okresu przechowywane są w zbiorach Muzeum Ziemi Kłodzkiej. Są to monety o nominałach: 9 krajcarów z 1808 roku oraz 1/3 talara z 1809 roku.
Przypisy:
1) Dzieje mennicy w latach 1807-1813 omawia F. Albert, Die Glatzer Münze, Glatz 1932, s. 106-122;
2) Carl Gotthelf Lessing (1741-1812) - dyrektor wrocławskiej mennicy w latach 1779-1810.
3) Friedrich Wilhelm Prätorius (1753-1813) - od 1796 mincmistrz we Wrocławiu, 1807-1809 zarządzający kłodzką mennicą, potem rendant we Wrocławiu.
4) Sigmund Wagner - (1774-1850) - od 1800 wardajn we Wrocławiu, 1807-1809 w Kłodzku, 1810-1812 we Wrocławiu, 1813 ponownie w Kłodzku i od 20 listopada jako mincmistrz we Wrocławiu, od 1831 w Berlinie, na emeryturze od 1848.
Christian Heinrich Müller - (1772-1849) - w latach 1807-1813 rendant mennicy kłodzkiej, od 1831 dyrektor mennicy we Wrocławiu.
August Christian Braun (zm. 1811) - medalier w Królewcu, od grudnia 1807 w mennicy kłodzkiej, od 1810 we Wrocławiu.
Ignaz Gube - (1776-1832) - grawer-pieczątkarz, od 1807 w mennicy kłodzkiej, 1812 wrócił do mennicy wrocławskiej, gdzie został kasjerem i buchalterem.
Banjamin Ferdinand Jakob - (1778-1837) - od 1791 mincerz mennicy wrocławskiej, od 1808 pomocnik mincmistrza w Kłodzku, od maja 1810 we Wrocławiu, w 1812 w Berlinie i Wrocławiu, w 1813 ponownie w Kłodzku i od 1816 kontroler zakładowy we Wrocławiu.
Samuel Banjamin Rauschmann - od 1783 urzędnik kasowy w mennicy we Wrocławiu.
5) Albert, s. 113
6) Christian Friedrich Gödeking (ur. 1770 w Bayreuth) - znany z dużej wiedzy matematycznej i fizycznej, od 1795 kasjer w mennicy w Berlinie, od 1809 dyrektor mennicy we Wrocławiu, od 1810 asystent dyrektora generalnej mennicy w Berlinie, a od 8 grudnia 1810 jego następca, mianowany dyrektorem generalnej mennicy oficjalnie 13 stycznia1812, a od 1 kwietnia emerytowany.
7) Albert, s. 116-118
8) Johann Heinrich Schiemann - (1795-1828) - mincmistrz w Królewcu, od 27 października1812 mincmistrz we Wrocławiu, od 29 lipca 1813 w Kłodzku, od 20 listopada 1813 kontroler mennicy wrocławskiej, od lutego 1815 główny księgowy w Berlinie.
9) Karl Samuel Lesser (1781-1849) - w 1811 pomocnik medaliera Abramsona w Berlinie i od października medalier we Wrocławiu, w 1813 w Kłodzku, 1814 we Wrocławiu
10) Na monetach pruskich zamiast znaków mincerskich umieszczano zwyczajem francuskim znaki mennicze wg kolejności ustalonej w berlińskiej Izbie Skarbowej. Mennica główna w Berlinie otrzymała pierwszą literę alfabetu “A”, druga co do wielkości i zdolności produkcyjnej mennica wrocławska (która początkowo znakowała monety Fryderyka II inicjałami nazwy miasta “W” - od Wratislavia i mincerskim AHE - Adama Henryka Ehrenberga, dyrektora mennicy), po 1750 zaczęła umieszczać na monetach drugą literę alfabetu “B”. Znak ten nie ma nic wspólnego z niemiecką nazwą miasta - Breslau.
11) Albert, s. 122
Minisłowniczek
• Mincerz - pracownik mennicy, zatrudniony przy produkcji monet - sporządzaniu blankietów i tłoczeniu z nich monet, podległy mincmistrzowi.
• Mincmistrz - techniczny organizator i kierownik pracy mennicy, odpowiedzialny za bite monety.
• Rendant - poborca, zawiadujący kasą.
• Szmelcarnia (niem. Schmelze - topienie) - dział menniczy, w którym topiono metale w glinianych lub żelaznych tyglach.
• Wardajn - probierz, urzędnik menniczy, sprawdzający stemple i tłoki mennicze oraz ordynowaną stopę menniczą bitych monet poprzez kontrole stopu metalu i wagi krążków.
Literatura:
Albert F., Die Glatzer Münze, Glatz 1932
Friedersburg F., Seger H., Schlesiens Münzen und Medaillen der neueren Zeit, Breslau 1901
Mikołaczyk A., Leksykon numizmatyczny, Warszawa-Łódź 1994
Nechanický Z., Šafář O., Kladské mincovnictví, Hradec Králové 1983
Ptaszyński J., Monety z twierdzy kłodzkiej lat 1807-1809, “Biuletyn Numizmatyczny” 1970, z. 8, s. 140-142
Szwagrzyk J. A., Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Wrocław 1973
III Almanach Ziemi Kłodzkiej, wyd. "BRAMA", Kłodzko 2008, s. 42-48