Aktualne: Ciekawostki historyczne
Wprowadzenie.
Po szeregu tłumaczeń przyczynków Josepha Köglera, jakie ukazały się na łamach „Rocznika Muzeum Papiernictwa", „Almanachu Ziemi Kłodzkiej", a przede wszystkim w gazecie internetowej „Moja Brama. Okno na świat", pozwalam sobie przedstawić szerokiemu kręgowi pasjonatów Ziemi Kłodzkiej kolejny przyczynek. To „Historyczne wiadomości o wsi Szczytna", powstałe po 1815 roku i, jak się wydaje, nie opublikowane ani za życia ich autora, ani też w wydawanym prawie sto lat po jego śmierci kwartalniku historycznym „Vierteljahrsschrift für Geschichte und Heimatkunde der Graffschaft Glatz", w którym publikowano opracowania Köglera lub źródła z jego schedy, odkrytej w stanie szczątkowym w archiwum kościelnych w Ołdrzychowicach Kłodzkich.
Dopiero edycja wszystkich, uznanych za autentyczne, opracowań historycznych tego niezmiernie płodnego autora, przygotowana i wydana sumptem przedwcześnie zmarłego badacza historii naszej krainy, dr. Dietera Pohla, pozwoliło na pewnego rodzaju spopularyzowanie dziejów Szczytnej(1). „Pewnego rodzaju", gdyż stosunkowo niewielki nakład publikacji a co za tym idzie – jej bardzo ograniczona dostępność – uniemożliwiają zapoznanie się z nią szerszego kręgu osób zainteresowanych historią naszego regionu. Czytelnicy polscy czy czescy natrafiają przy tym na jeszcze jedną przeszkodę w odbiorze tego dzieła. Jest nią bariera językowa. Język niemiecki, używany w czasach Köglera, znacznie różnił się od tego, jakim współcześnie posługuje się ludność krajów niemieckojęzycznych. Ponadto ów duchowny, doskonały znawca obojga praw, swobodnie posługiwał się terminami z tego zakresu. Były one wprawdzie zrozumiałe dla kontynuatorów jego badań – wykładowców w Seminarium Nauczycielskim w Bystrzycy Kłodzkiej i ich uczniów oraz innych osób duchownych czy świeckich prawników – jednak dla współczesnych preceptorów tych dzieł mogą okazać się ciężkie do pojęcia a tym samym niewłaściwie przez nie interpretowane. Problem ten postrzegał także dr. Pohl, zaopatrując swoją edycję „Kroniki Hrabstwa Kłodzkiego" Köglera w odpowiedni aparat naukowy. Celem, jaki postawiłem sobie, podejmując się publikacji tłumaczeń prac tego pioniera nowoczesnej historiografii hrabstwa kłodzkiego, było właśnie przełamanie wspomnianych barier a tym samym ułatwienie recepcji jego prac przez współczesne społeczeństwo polskie, zamieszkujące te ziemie już od 80 lat i wykazujące coraz większe zainteresowanie ich przeszłością.
Niniejszy cykl tłumaczeń przyczynków nigdy nie ujrzały światła dziennego, gdyby nie osoba pani mgr Krystyny Oniszczuk-Awiżeń, wybitnej znawczyni problematyki Köglerowskiej, autorki szeregu artykułów i książki, poświęconej temu tematowi(2). Ona też podjęła się trudnej i niewdzięcznej pracy, jaką jest opracowanie redakcyjne nadesłanych tekstów i ich opublikowanie na łamach gazet internetowych. Zadaniem tłumacza jest jedynie możliwie najwierniejsze oddanie treści tekstu, przekładanego na inny język tekstu. Cała inna praca, ta,wymagająca największego wysiłku umysłowego i bogatej wiedzy tematycznej – spada na redaktora. Dlatego pozwalam sobie w tym miejscu wyrazić wielkie słowa wdzięczności i niekłamanego podziwu dla ogromu wiedzy, posiadanej w tej dziedzinie przez panią redaktor mgr Krystynę Oniszczuk-Awiżeń, której opracowanie tekstu jest tym bardziej trudniejsze i pracochłonniejsze, iż jest to wydawnictwo niewielkie, istniejące tylko dzięki pracy i funduszom Państwa Awiżeniów.
Hamburg- Jenfeld zima 2024/2025
Włodzimierz Jan Delekta
HISTORYCZNE WIADOMOŚCI O WSI SZCZYTNA.
Szczytna (Rückers, także Rückarsdorf) w najdawniejszych czasach należała w części do państewka homolskiego, inna część wsi zaś do innego właściciela(3). Tę ostatnią posiadał w 1351 roku Nikel von Glaubos(4). We wsi znajdowało się też dobro rycerskie, do którego należeli pewni poddani. Wolnym sędzią w Szczytnej był w 1497 roku Nicel Cluger(5). W 1597 roku za zezwoleniem komesa na zamku Homole, Hansa Prag von Wellnitza, pełnomocnicy prawni niepełnoletnich dzieci Hansa Klugera, byłego wolnego sędziego w Szczytnej, przekazali dobra wolnosędziowskie wraz ze wszystkimi przynależnościami wdowie Salome, pod warunkiem zachowania prawa do jego wykupu przez jej synów po osiągnięciu przez nich pełnoletności. Te dobra odstąpił Nikel Wachtel (przypuszczalnie drugi mąż Salome) Valtenowi Kluger(6). Ów Valentin Kluger sprzedał w 1546 roku, w czwartek po Wielkanocy, swoje dziedziczne dobra wolnosędziowskie, a to folwark z jednym czynszownikiem, karczmą, rzemieślnikami, młynem, stawami i wolnym pastwiskiem dla owiec dla całej wsi wraz ze wszystkimi prawami, jakie posiadali inni wolni sędziowie w kraju, za pięćset kop miśnieńskich (każda kopa po 60 małych groszy) Hansowi Prag von Wellnitz, staroście hrabstwa kłodzkiego(7). Terminowe raty spłacił tenże starosta do 1551 roku. W 1552 roku zakupu tych dóbr dokonał Ernst, książę Bawarii, ówczesny pan hrabstwa kłodzkiego(8). To dobro rycerskie wymienione jest także w dokumencie z 1565 roku(9).
Drugą część tej wsi, która nie należała do dominium Homole, posiadał w 1460 roku George von Lazan. Tenże wydzierżawił wszystkie swoje dobra w 1463 r. 1 maja(10) w Migwitz [Mügwitz – Mikowice], Hayde [Haide, Althaide – Górna Polanica] i Szczytnej na okres trzech lat Paulikowi von Gretz, ówczesnemu pisarzowi krajowemu w Kłodzku, za sumę 130 guldenów węgierskich (1 gulden = 40 groszy)(11). W roku 1478 dobra te posiadał Sigmund von Lazan, prawdopodobnie syn poprzedniego. Zmarł on będąc kawalerem a jego majątek przypadł księciu Henrykowi I z Podiebradów jako ówczesnemu hrabiemu kłodzkiemu. Tenże podarował w 1494 r. te dobra: połowę wsi Szczytna (1,5 oczynszowanego łanu i łąkę), połowę Hayde [Polanica] i 2,5 łanu w Mikowicach probostwu kanoników regularnych [augustianów] w Kłodzku(12). 16 października 1543 roku proboszcz Martin Kleneck sprzedał tę część w Szczytnej Hansowi Prag von Wellnitz, staroście kłodzkiemu(13), który później, w 1546 r. dokupił jeszcze dobro rycerskie.
Potem przeszła ta część w roku 1552 w ręce księcia Ernsta von Bayern, jako ówczesnemu panu Kłodzka, który jeszcze dokupił w 1556 r. kilku kmieci i zagrodników. Jego dziedzice w 1567 r. przekazali część ze Sczytną cesarzowi Rudolfowi II jako hrabiemu Kłodzka.
W ten sposób cała wieś Szczytna stała się własnością cesarskiego urzędu podatkowego. Tutejszy folwark został wydzierżawiony. Dzierżawa, tak jak i urbarz piwny, zostały w 1573 r. przez cesarski urząd podatkowy odebrane Ernstowi Leonhardtowi i przekazane w arendę Wolfowi Walsingerowi(14).
W roku 1579, cesarz Rudolf II, listem wystawionym w Pradze 10 kwietnia, przekazał jako zastaw swojemu radcy i osobistemu lekarzowi Johannowi Crato von Craftheim i jego spadkobiercom dobra w Szczytnej wraz z prawem sprawowania sądownictwa wyższego i niższego oraz z kamieniołomem i wszystkimi przynależnościami za 3000 kop(15). W tym samym roku na miejsce starego, wybudowanego przez Hansa Prag von Wellnitz, budynku mieszkalnego, postawiono nowy(16). W 1580 roku cesarz Rudolf II przyznał temuż zastawnikowi zapomogę w wysokości 5170 kop na budowę nowej kaplicy pogrzebowej, młyna i stodoły [Scheuer= Scheune]. Wspomniany powyżej Crato, wielki uczony i znany lekarz owych czasów, zmarł 24 września 1606 roku mając 69 lat i jest pochowany we Wrocławiu, w kościele św. Elżbiety(17), gdzie jego nagrobek z alabastru jest jeszcze zachowany(18).
W 1590 roku jego syn o imieniu Johannes posiadał także majątek Szczytna. Miał on za żonę Annę z domu Heugel, pochodzącą z Polkowic [Polkowitz=Pollkwitz=1937-1945 Heerwegen], której na łożu śmierci przekazał swoje prawa do Szczytnej dziedzicznie(19). Taż poślubiła najpierw Abrahama Jenkwitza, byłego starostę wrocławskiego (zm. 1609) a potem w Kłodzku 21 września 1610 r. Paula von Krauseneck, cesarskiego radcę kameralnego i prezydenta w Pradze(20). 11 kwietnia 1622 roku zakupiła od Hansa Raschdorfa, celem poszerzenia folwarku, dobra wolnego kmiecia za 348 kop(21). W 1623 roku owdowiała ponownie.
26 kwietnia 1627 roku wojska cesarskie, podczas swego odwrotu, podpaliły zamek w Szczytnej po jego uprzednim splądrowaniu(22). W 1639 roku w tej wsi wybudowano fort [Plockwerk= Blockwerk] z drewna. W marcu 1646 roku Szwedzi podczas przemarszu przez hrabstwo splądrowali tę wieś i pojmali w tutejszym kościele proboszcza z Dusznik, który musiał się wykupić. Także 18 marca został przez nich [Szwedów] spalony blokhauz. Wprawdzie został on odbudowany, ale we wrześniu 1646 r. znowu spalony przez trzy przechodzące regimenty szwedzkie. Załoga tegoż [blokhauzu] wyrządziła w ciągu kilku lat w okolicznych wsiach wiele szkód(23).
21 czerwca 1639 r. cesarz Ferdynand III wystawił w Wiedniu dokument nadania majątku Szczytna wraz z prawem sprawowania sądów wyższych nad poddanymi urzędu skarbowego w Ocieszowie [Utschendorf, dziś ul. Ludowa w Szczytnej], Drzązgach (Harte) i Łężycach [Friedersdorf] jako własność i dziedzictwo swojemu osobistemu lekarzowi, Dr. Isaiasowi Sachs za sumę 4000 guldenów, zaspokajając nią żądania spadkobierców Krausenecka, wynikające z zastawu. Wówczas w Szczytnej znajdowały się dwa folwarki(24), do których ów Sachs dokupił jeszcze trzy dobra wolnych kmieci(25). 6 grudnia 1650 r. król Ferdynand IV jako hrabia Kłodzka podarował mu [Sachsowi] wszystkich w tych trzech wsiach, Harte, Utschendorf i Friedrichsdorf poddanych kamery.
Tenże Isaias Sachs był synem Jonasa Sachsa, byłego kapłana, późniejszego proboszcza w Nowej Rudzie(26) [Neurode]. W 1628 r. był on lekarzem hrabstwa kłodzkiego a potem, kiedy nawrócił się na wiarę katolicką, osobistym lekarzem cesarza Ferdynanda III i lekarzem krajowym Czech. Zmarł w 1655 roku i został pochowany w kościele w Szczytnej(27). Jego małżonka, Margaretha lub jak powiadają inni, Sybilla von Hartig, została przez niego wyznaczona jako jedyna dziedziczka pozostawionego majątku(28). Zakupiła od cesarza Leopolda I w 1658 roku „Busch” przy Kamiennym Potoku. Na mocy testamentu, sporządzonego przez nią w 1668 roku, majątek Szczytna wraz ze wszystkimi przynależnościami przeszedł na własność jej kuzyna, Johanna Isaiasa von Hartig, jako dobro własnościowe i dziedziczne(29). Był on cesarskim radcą nadwornym i w 1684 roku dokupił do swoich dóbr od cesarskiej komisji alienacyjnej za sumę 32000 florenów jeszcze siedem wsi kameralnych: [Jawornicę] Jauernig, [Witów] Nerbotin, [Leśna] Leschney, [Kulin Kłodzki] Keilendorf, Zischney, (Kocioł) Kessel i (Gołaczów) Hallatsch, kawałek lasu zwany „Lehne" a rozciągający się od Szczytnej po Pasterkę (Passendorf)(30). Po jego śmierci, która nastąpiła w 1708 roku, majątek Szczytna przypadł przy braterskim podziale, czwartemu synowi o imieniu Christoph Cajetan, baronowi von Hartig.
Tenże zmarł w 1719 roku nie pozostawiając spadkobierców i przekazał na mocy sporządzonego w Pradze 8 maja 1719 r. testamentu majątek Szczytna swojemu bratu, Johannowi Hubertowi hrabiemu Rzeszy von Hartig, który posiadał go jeszcze w 1741 roku. Po jego śmierci majątek Szczytna przypadł jego córce, Marii Antoninie, której małżonkiem był saski generał-lejtnant, hrabia Rzeszy Franz von Bellgarde. Tenże sporządził w Dreźnie 23 grudnia 1765 roku testament, w którym zapisał majątek Szczytna dwóm nieletnim jeszcze synom, Friedrichowi i Heinrichowi. Pierwszy z nich stał się później właścicielem całego majątku Szczytna(31).
W 1761 w Szczytnej został spalony Joseph Fränzel z Jauernig [Jawornicy], z powodu popełnionej sodomii(32).
W 1784 roku Friedrich, hrabia Rzeszy von Bellgarde, sprzedał dobra w Szczytnej wraz z wszelkimi przynależnościami Michaelowi baronowi von Stillfried, pruskiemu pułkownikowi i panu dziedzicznemu w Nowej Rudzie. Po jego śmierci majątek odziedziczył jego drugi syn o imieniu Friedrich na Hausdorf [Jugów]. Tenże sprzedał je 28 lipca 1796 roku za 208 000 talarów swojemu kuzynowi Karlowi baronowi von Stillfried, który posiada je jeszcze obecnie.
Proboszczami w Szczytne byli: 1599 Ezechiel Richter, luteranin (późniejszy proboszcz w Radochowie [Reyresdorf]). 1610-1613 Simon Sartor. 1741 Franz Wenzel (zmarł 24 lipca 1764 w wieku 62 lat), Karl Winter (późniejszy dziekan i proboszcz w Międzylesiu) do 1767 roku, Johann Wenke (późniejszy proboszcz w Dusznikach), Joseph Stübinger z Kłodzka (zmarły w 1815 roku).
Przypisy:
1 J. Kögler, Die Chroniken der Grafschaft Glatz. Band 3. Die Chroniken der Dörfer, Pfarreien und Grundherrschaften der Grafschaft Glatz. Neu bearbeitet von Dieter Pohl. (Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz. Neue Folge. Reihe A: Ortsgeschichte Band 3) tu: s.417-422).
2 Krystyna Oniszczuk- Awiżeń, O dawnym hrabstwie kłodzkim i zasłużonym historyku Josephie Köglerze. Kłodzko 2018 (Biblioteka Regionalna- Biografie 3).
3 W. J. Delekta, Zamki hrabstwa kłodzkiego opisane przez Josepha Köglera. „Rocznik Muzeum Papiernictwa” R.16 Duszniki 2023, s.159-183 tu s. 169.
4 W najstarszym kłodzkim protokole prawa ziemskiego [uwaga dr. Pohla: „tam w roku 1351 nie występuje. Jednak fol. 3v, 1.02.1347: GQ V, s.3: fol.26v 17.10.1353 Otte und Ottakir von Gluboz; GQ V, s.40"].
5W księdze miejskiej Kłodzka [uwaga dr. Pohla: „GQ II, s.479, 8.05.(1497)"].
6 W III księdze miejskiej Kłodzka, fol. 135 [AP Wr. sg. 82/21/0/24/02 obecnie (po scaleniu II i III księgi miejskiej) fol.257 uwaga WJD]
7 Tamże, fol. 163 (obecnie fol. 313).
8 Jak wyżej.
9 Archiwum kolegiaty Q.8. W roku 1560 dawało ono 3/4 rocznej dziesięciny. (Księga dekanatu Neätiusa, fol.78, to samo 1631 dekanatu Kecka fol. 95) [uwaga dr. Pohla: GQ III, s.52 i 155 dalej].
10 W oryginale „am St. Siegmund-Tage" (w dzień św. Zygmunta). W Niemczech jest to 1 maja, w Polsce - 2 maja.
11 Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kłodzkim archiwum kolegiaty [uwaga dr. Pohla: GQ II, s.265 i dalej, GQ VI Heft 3, s. 48, nr. 240].
12 Akt darowizny w kłodzkim archiwum kolegialnym A.5. [uwaga dr. Pohla: GQ II s.469 i GQ VI Heft 3, s. 55 nr. 283].
13 Tamże, kopia K.4.b. [uwaga dr. Pohla: GQ VI Heft 3, s. 68 nr. 346].
14 Stary protokół urzędowy w piszkowickiej bibliotece zamkowej [uwaga dr. Pohla: o tym przekazaniu także: Księga dekanatu Kecka, GQ III, s. 155].
15 Stary protokół urzędowy w bibliotece zamkowej w Piszkowicach [uwaga dr. Pohla: odnośnie tego przekazania także księga dekanatu Kecka: GQ III, s.155].
16 Rękopiśmienna kronika w bibliotece o.o. Franciszkanów.
17 Polius w Hemorologion, Schickfus, IV.Buch, s. 54.
18 Beiträge zur Beschreibung Schlesiens, t. 11, s.187.
19 Rękopiśmienna kronika w bibliotece o.o. Franciszkanów.
20 Aurelius, s.387.
21 Kronika żyjącego wówczas mieszkańca Bystrzycy.
22 Tamże.
23 Dokumenty dóbr w Szczytnej.
24 Księga dekanatu Kecka [uwaga dr. Pohla: w GQ III brak jakiejkolwiek informacji na ten temat]
25 W kłodzkiej księdze miejskiej 1466-1498 [uwaga dr. Pohla: GQ II, s.478].
26 Aelurius.
27 Według świadectwa na jego nagrobku, znajdującym się za ołtarzem głównym.
28 Dokumenty, dotyczące dóbr w Szczytnej.
29 Tamże.
30 [uwaga dr. Pohla: uzupełnienie, naniesione inną ręką: "Jak i 15 maja 1685 roku całe dominium Korytów (Coritau) a mianowicie: Korytów (Coritau); Niwa (Reichenau); (Hollenau); Kamienica (Camnitz); Sokołówka (Falkenhain); (Rübisch - i Engelhof) w Szalejowie Górnym (Oberschwedeldorf) dobro wolnosędziowskie w (Reichenau) oraz karczmę w Mikowicach (Mügwitz)].
31 Dokumenty, dotyczące dóbr w Szczytnej.
32 Tamże.
VIIII Raszków (Seifersdorf).
Wieś ta, zwana w starych dokumentach Seifridsdorf(1), Sigfridi villa(2), leży w odległości pół mili na północ od Wolan i należy do okręgu Radków (Wünchelburg), wchodząc w skład parafii Ścinawka Dolna. Obecnie (1797) znajdują się w niej: kościół filialny, plebania, szkoła, folwark, 10 chłopów oraz 66 zagrodników i chałupników(3). Wieś składa się z dwóch różnych części: dominium i dobra wolno-sędziowskiego. Niegdyś należały one do dwóch różnych właścicieli, obecnie jednak są ze sobą połączone.
Rozdział I. O dominium.
Jest to główna część klucza Raszków. Składa się z kościoła filialnego, plebanii i szkoły(4), folwarku, powiększonego w XVI wieku o kilka wykupionych gospodarstw chłopskich, 8 chłopów a w większości z gospodarstw zagrodników i chałupników. Właściciele tej części posiadają też prawo patronackie nad tutejszym kościołem filialnym, urbarz piwny, prawo połowu grubej zwierzyny oraz sprawowania wyższych i niższych sądów(5). Kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła Apostołów wymieniony jest w 1384 r. pomiędzy kościołami farnymi dzisiejszego hrabstwa kłodzkiego(6). Obecnie (1797) jest on filią kościoła w Ścinawce Dolnej. 27 czerwca 1668 r. w wieżę tego kościoła uderzył grom i całkowicie ją zniszczył(7). Rekonstrukcja kościoła od jego fundamentów nastąpiła w latach 1689 i 1690, kiedy to powstała nowa budowla. Ma ona półokrągłe sklepienie, trzy ołtarze, na drewnianej wieży nad bramą kościelną znajdują się dwa dzwony, a w małej wieżyczce na kościele 1 dzwon (sygnaturka). W 1804 r. kościół ten poddano wewnętrznej i zewnętrznej renowacji, umieszczając na jego dachu nową wieżyczkę. Dominium to w dawnych czasach było lennem (Feudum), jednak od 1618 r. jest wolnym dobrem szlacheckim (Allodium). W 1318 r. dziedzicem na Raszkowie był Theodorich von Thenitz, gdyż, jak wynika to z dokumentu, sporządzonego 5 stycznia 1316 r., ufundował on wraz ze swymi synami Henrykiem i Janem w kłodzkiej kolegiacie ołtarz ku czci św. Katarzyny i do tego przeznaczył m.in. 2 marki rocznego czynszu z dwóch łanów w Raszkowie(8). W roku 1351 panem dziedzicznym był tu Hans von Congau, który z powodu swoich (zbójeckich) czynów bardzo szkodził krainie(9).
Na początku XV stulecia panowie von Nimanz (1797 Nimitzer) a to Konrad von Nimanz i Arnest, jego brat, otrzymali jako lenno wsie Raszków i całą Ścinawkę Dolną, gdyż cesarz Zygmunt przekazał jako rekompensatę za długi w wysokości 1100 kop groszy w poniedziałek po Judica 1437 r. Wacławowi (Wenczeslaus) Kluxa von Dohalicz i jego prawnym spadkobiercom 2 dwory i warownię w Ścinawce Dolnej, a także wieś Raszków z lennem kościelnym (patronatem nad kościołem), młynami, chłopami pańszczyźnianymi itp., które to dobra po bezdzietnej śmierci komtura zakonu Joannitów w Wiedniu, Rymanda i jego brata Arnesta przypadło cesarzowi jako wygasłe lenno(10).
Ów Wenczlaw von Dohalicz zmarł jednak krótko potem (prawdopodobnie bez męskich potomków), gdyż 12 sierpnia 1439 r. Markwart von Mesilesie, starosta w Kłodzku, przekazał w imieniu księżny oświęcimskiej Anny jako ówczesnej właścicielki oddanej w zastaw krainy kłodzkiej, wieś Ścinawka Dolna wraz z Raszkowem, które przypadły jej po śmierci Wacława (Wenczeslausa) Kluxa von Dohalicz, wdowie po nim, Dorocie, oraz ich męskim potomkom ponownie jako lenno, jednak z zastrzeżeniem świadczenia zwyczajowych usług rycerskich (trzech konnych)(11). Owdowiała Dorota z domu Schnellenstein, prawdopodobnie wyszła powtórnie za mąż za Jana von Donig, gdyż w 1454 r. złożono mu raport jako panu na Ścinawce Dolnej(12). Przypuszczalnie miał z nią dwóch synów o imionach Melchior i Hans, gdyż 8 grudnia 1477 r. Henryk Starszy, książę ziębicki i hrabia kłodzki, przekazał jako lenno Melchiorowi i Hansowi Donig von Zdanitz, ich matce, Dorocie von Schnellenstein, oraz ich potomkom Ścinawkę Dolną i Raszków wraz z patronatem nad kościołem, prawem sprawowania sądów wyższych i niższych itp(13). W 1500 r., w piątek po Zielonych Świątkach, bracia-książęta ziębiccy i hrabiowie kłodzcy Jerzy, Karol i Wojciech (Georg, Karl i Albrecht) poświadczyli wspomnianym wyżej braciom von Donig ich lenno w Ścinawce Dolnej i Raszkowie oraz udzielili im prawo sprawowania sądów wyższych(14). 25 czerwca 1500 r. książęta ziębiccy konfirmowali przymierze braterstwa, zawarte pomiędzy owymi dwoma braćmi von Donig a ich kuzynem o nazwisku Hans Ratsch bez przekazania ich dóbr lennych pod wspólny zarząd(15).
Hans von Donig und Zdanitz miał małżonkę z domu von Schweinitz. Zmarł około 1535 r., gdyż w 1536 r., w sobotę przed dniem św. Mateusza Apostoła, jego sześciu synów: Fryderyk, Jerzy, Melchior, Jan, Kacper i Ernest (Friedrich, Georg, Melchior, Hans, Kaspar i Ernst) podzielili pomiędzy sobą ojcowską schedę: Ścinawkę Dolną, Raszków i części na dobrach Suszyna oraz Roszycach (Roschwitz). Podział ten został zatwierdzony w niedzielę 30 kwietnia 1542 r. przez Hansa Prag von Wellnitz, starostę w Kłodzku(16). Podczas tego braterskiego podziału Raszków wraz z siedmioma chłopami pańszczyźnianymi w Roszycach oraz jednym chłopem w Suszynie przypadł trzeciemu synowi o imieniu Melchior(17), który posiadał Raszków jeszcze w 1560 r.(18). Ze swoją żoną z domu Reichenbach z Trzebieszowic koło Lądka miał on cztery córki(19). Po tym czasie, lecz nie po 1570 r., Melchior, nie mający męskiego potomstwa, sprzedał Raszków i udziały w Roszycach i Suszynie swojemu kuzynowi, Absolonowi von Donig, panu dziedzicznemu na górnym zamku w Ścinawie Dolnej(20). Absolon von Donig sprzedał w 1579 r. udział w Roszycach cesarzowi Rudolfowi II jako dobra skarbowe (kameralne)(21) a w roku 1577 zakupił za sumę 169 kop + 50 groszy od cesarskiego urzędu podatkowego dobra i prawa wolnosędziowskie w Raszkowie oraz dwóch chłopów pańszczyźnianych, przypisanych wraz z ich czynszami do wspomnianego urzędu. Nabył też prawo do sądów wyższych i niższych na tych terenach(22). W 1588 r. zakupił też na licytacji publicznej główny udział w dobrach Słupiec (Schlegel)(23).
Urbarz piwny oraz prawo posiadania karczmy w Raszkowie i w Słupcu zostały mu potwierdzone w 1591 r.(24). Zmarł w 1599 r. pozostawiając trzech synów: Georga, Melchiora, Absolona(25).
Podczas braterskiego podziału w 1600 r. średni syn Absolona von Donig, Melchior, otrzymał wieś Raszków oraz górny zamek (zwany obecnie /1797/ Vettrische Hof) w Ścinawie Dolnej(26). Oba te dobra zostały na jego prośbę przekształcone przez cesarza Mateusza przez wydany 2 maja 1618 r. w Wiedniu dyplom z lenna w majątek dziedziczny(27).
24 października 1623 r. Melchior von Donig(28) sprzedał z powodu wielkiego zadłużenia oba dobra: Raszków i górny zamek w Ścinawie, wraz z wszystkimi przynależnościami Johannowi Christophowi Metzingerowi von Kalcksteinowi, kanclerzowi nadwornemu u arcyksięcia Karola, ówczesnego biskupa we Wrocławiu i właściciela hrabstwa kłodzkiego, za 33000 talarów(29). Kanclerz zmarł 28 kwietnia 1628 r. bez prawowitego potomstwa.
Dobra Raszków i Ścinawa Dolna zostały następnie przekazane w 1631 r. Baltazarowi von Liesch und Hornau, wrocławskiemu biskupowi-sufraganowi oraz innym spadkobiercom(30). Posiadali oni je wspólnie do czasu, kiedy 27 września 1651 r. sprzedali Raszków Janowi Krzysztofowi Hoferowi z Hoferburga a Ścinawkę Dolną innemu nabywcy(31).
W latach 1660 i 1670 dziedzicem na Raszkowie był Johann Georg Hofer z Hofenburga, syn poprzedniego(32). Jego żoną była Maria Magdalena z domu Milanger. 30 stycznia 1672 r. sprzedał on za 6000 talarów Raszków swojemu bratu, Johannowi Christophowi Hoferowi, kanonikowi we Wrocławiu(33).
Kanonik zmarł wkrótce potem. Jego rodzeństwo sprzedało w 1673 r. jako spadkobiercy jego pozostałych dóbr Raszków Antoniemu Ferdynandowi von Sauern, sekretarzowi Urzędu Królewskiego w Kłodzku, za 6000 talarów(34). Następnie ów von Sauern zakupił także dobro wolnosędziowskie w Suszynie(35) i zmarł 26 stycznia 1704 r. w wieku 84 lat(36). Jego pozostawione dobra Raszków i Suszynę odziedziczył jego jedyny syn Johann Ignaz von Sauern, który umarł bezpotomnie już w 1705 r.
Od jego spadkobierców Raszków zakupił za sumę 11000 florenów 1 września 1705 r. Johann Georg von Ullersdorf(37), asesor przy Urzędzie Królewskim w Kłodzku. Był on poślubiony z Magdaleną z domu von Alten, dziedziczką na Jeleniowie (Gellenau). Zamrł w 1730 r.
Jego brat, Sebastian Sigismund von Ullersdorf nabył Suszynę(38).
Jedyny syn Jana Jerzego i Magdaleny von Ullersdorfów, Jan Jerzy Ignacy (Johann Georg Ignatz) von Ullersdorf sprzedał 22 września 1734 dobra Raszków wraz z wszystkimi przynależnościami i prawami za 30000 guldenów generałowi feldmarszałkowi von Wallisowi(39), który włączył je do domeny Wolany.
Rozdział II. O dobrach wolno-sędziowskich w Wolanach.
Do tego drugiej części należą ostatecznie: folwark, który obecnie (1797 r.) połączony jest z dominium, rzemieślnicy oraz dwóch chłopów pańszczyźnianych. Zabudowania gospodarcze stały na miejscu obecnej gospody. Ten majątek wolno-sędziowski posiadał wraz z wszystkimi przynależnościami w 1418 r. Hensel Straube(40). W 1503 r. należał on do braci Czirwesa i Lorenza Straube(41). W 1508 r. opiekunowie ich sprzedali dobra wolno-sędziowskie Mathesowi Bittner za 192 ciężkie marki(42).
W 1549 r. Adam Unvorricht sprzedał te dobro wolno-sędziowskie za 150 kop groszy(43).
W latach 1559 i 1569 wolnym sędzią w Raszkowie był Mertin Vogel(44).
W 1577 r. Melchior Straube, dziedzic i wolny sędzia w tej miejscowości, należący dotąd wraz ze swoimi poddanymi do Urzędu Podatkowego, zakupił prawo do sprawowania sądów wyższych w tym dominium. Od tego czasu dobro wolno-sędziowskie związane było na stałe z dominium, co ma miejsce także i obecnie (1797).
KONIEC.
Przypisy:
(1) Dokument z 1388 r. w archiwum kolegialnym sg. T 3.
(2) P. Balbin, miscell. Boh. liber V pag. 35.
(3) W „Beiträge zur Beschreibung Schlesiens" Bd. 9, s. 359.
(4) Nowy budynek szkoły został wybudowany w 1708 r.
(5) W umowach kupna-sprzedaży dotyczących Raszkowa.
(6) P. Balbin, miscell. Boh. liber V pag. 35.
(7) Pisemne wiadomości pewnego mieszkańca Bystrzycy.
(8) Kopia dokumentu w archiwum zamkowym w Raszkowie.
(9) In libro proscirptorum in curia Glacensis. [W księdze banitów w kurii kłodzkiej]
(10) Odpis tego aktu przekazania, uwierzytelniony (vidimus) w 1538 r., znajduje się w kancelarii zamkowej w Wolanach wśród pism dotyczących Raszkowa.
(11) Kopia tego aktu nadania lenna znajduje się w archiwum zamkowym w Piszkowicach w dokumentach, dotyczących Czeskiego Zakątka (Böhmischer Winkel).
(12) Tamże w tym samym zbiorze dokumentów.
(13) Potwierdzony odpis dokumentu nadania lenna w archiwum zamkowym w Wolanach, wśród listów dotyczących Raszkowa.
(14) Oryginał w archiwum zamkowym w Ścinawce Dolnej.
(15) Kopia tego aktu konfirmacji znajduje się w archiwum zamkowym w Piszkowicach w dokumentach, dotyczących Czeskiego Zakątka (Böhmischer Winkel).
(16) Christoph Donig schriftliche Nachrichten von den Rittergütern der Grafschaft z 1622 r. Rękopis w zbiorach biblioteki zamkowej w Piszkowicach. Tam też kopia dokumentu.
(17) Kopia dokumentu podziału w archiwum w Piszkowicach.
(18) Kopia tego aktu konfirmacji znajduje się w archiwum zamkowym w Piszkowicach w dokumentach, dotyczących Czeskiego Zakątka (Böhmischer Winkel).
(19) Christoph Donig schriftliche Nachrichten von den Rittergütern der Grafschaft z 1622 r. Rękopis w zbiorach biblioteki zamkowej w Piszkowicach. Tam też kopie dokumentów.
(20) Jego ojciec miał na imię Georg, matka-Helena z domu Hocke. Christoph Donig schriftliche Nachrichten von den Rittergütern der Grafschaft z 1622 r. Rękopis w zbiorach biblioteki zamkowej w Piszkowicach. Kopia tego dokumentu znajduje się w archiwum zamkowym w Piszkowicach w dokumentach, dotyczących Czeskiego Zakątka (Böhmischer Winkel).
(21) Stary urzędowy protokół z Kłodzka w Piszkowicach.
(22) Kopia aktu konfirmacyjnego z 10 grudnia 1578 r. w archiwum zamkowym w Piszkowicach.
(23) Stary urzędowy protokół z Kłodzka w Piszkowicach.
(24) Oryginał w aktach kancelarii zamkowej w Wolanach wśród akt dotyczących Raszkowa. Przedruk dokumentu w "Beiträge zur Beschreibungs Schlesiens" Bd. 9.
(25) Christoph Donig schriftliche Nachrichten von den Rittergütern der Grafschaft z 1622 r. Rękopis w zbiorach biblioteki zamkowej w Piszkowicach. Tam też kopia dokumentu.
(26) Archiwum zamkowe w Piszkowicach.
(27) Potwierdzony odpis tego dokumentu w archiwum zamkowym w Wolanach, wśród listów dotyczących Raszkowa.
(28) Jego małżonka, Anna von Adelsbach, zmarła 1 września 1616 r. w wieku 28 lat (napis na nagrobku w Ścinawie Dolnej).
(29) Potwierdzony odpis dokumentu nw archiwum zamkowym w Wolanach, wśród listów dotyczących Raszkowa.
(30) Tamże.
(31) Tamże.
(32) W księdze wyciągów z akt w ratuszu kłodzkim.
(33) Oryginał w aktach kancelarii zamkowej w Wolanach wśród akt dotyczących Raszkowa.
(34) Tamże.
(35) W kłodzkim archiwum kolegialnym sg. L nr. 5.
(36) W drugim sztambuchu Haugwitzów A s. 161.
(37) W konsygnacji dóbr rycerskich hrabstwa kłodzkiego.
(38) Oryginał aktu kupna-sprzedaży w Piszkowicach.
(39) Oryginał dokumentu kupna-sprzedaży w aktach kancelarii zamkowej w Wolanach wśród akt dotyczących Raszkowa.
(40) W księdze miejskiej Kłodzka.
(41) Zapis w księdze kłodzkiej z tego roku.
(42) Odpis aktu transakcji w księdze kłodzkiej.
(43) Tamże.
(44) Odpis tego aktu kupna-sprzedaży w księgach kłodzkich.
VII Część: Szalejów Górny (Oberschwedeldorf)
Wieś, zwana w najstarszych dokumentach „obriste Sweydlerdorf", dzieli się na różne części. Fragment, należący do Wolan, składa się obecnie (1797 r.) z trzech folwarków, których zabudowania gospodarcze nie istnieją. Zwane one były Güsner- i Mombeuge Gut oraz Ampasseck- Gütel. Ponadto należy do niego 19 zabudowań zagrodników i chałupników. Każdy z tych folwarków miał przed laty swoich własnych właścicieli, jednak na początku XVIII stulecia zostały one zakupione przez feldmarszałka hrabiego von Wallis i włączone do majątku Wolany.
Rozdział I. O „Güsnerhof" w Szalejowie Górnym.
Ten majątek (1) jest położony w górnej części wsi, obok ziem byłego starego dworu w Wolanach. Obecnie (1797 r.) w tym miejscu stoi wielki spichlerz, który feldmarszałek hrabia von Wallis polecił zbudować na miejscu rozebranych zabudowań folwarku „Güsnerhof".
W starych dokumentach dobra te zwane są stale „Pannwitzhof" lub „Franzgut" i były dziedzicznym gniazdem rycerskim (2). W dawniejszych czasach dwór należał do rodziny von Walditz (3). W 1525 r. posiadał je Jan von Walditz (4), prawdopodobnie ówczesny właściciel starego dworu w Wolanach, a potem jego syn Melchior. Jego trzej synowie: Fryderyk, Ernst i Zygmunt podzielili po śmierci Melchiora dobra ojcowskie. Fryderyk, najstarszy syn zmarłego, otrzymał w wyniku tego podziału dobra w Szalejowie Górnym (5). Jego żoną była Elżbieta z domu von Zedlitz. Małżeństwo miało trzy córki (6). Po śmierci braci Fryderyk odziedziczył także dobra lenne, zwane starym dworem, w Wolanach. Zmarł w 1623 r. a jego majątek odziedziczył kuzyn Krzysztof von Walditz. Hipoteka na jego dobrach w Wolanach i Szalejowie Górnym była tak obciążona, że po jego zgonie musiano je sprzedać. Zakupu dokonał Joachim von Pannwitz und Rengersdorf. Ostatecznie było to spłacenie długów rodzinnych, gdyż żoną Joachima była Sabina von Walditz, córka zmarłego Krzysztofa (7). Joachim von Pannwitz nabył 24 października 1636 r. majątek, zwany „Franzgut" i niewielką posiadłość powyżej „Tschirnhaus” w Wolanach wraz z czterema chłopami pańszczyźnianymi i 6 zagrodnikami. Zapłacił za wszystko 3000 talarów (8). Ową małą posiadłość w Wolanach Joachim sprzedał w 1645 r. Janowi von Werder na Wolanach. Potem „Franz Gut" w Szalejowie Górnym sprzedał Krzysztofowi von Donig und Zdanitz, będącym w 1622 r. sędzią ziemskim i rzecznikiem w sporach pomiędzy właścicielem krainy a panami wasalnymi. Tenże Krzysztof von Donig zmarł 19 lutego 1671 r. w wieku 66 lat (9). W 1669 r. przekazał posiadane dobra swojemu synowi Krzysztofowi Ernestowi (10). Nowy właściciel klucza ożenił się 11 lutego 1669 r. z Rosiną Elżbietą von Haugwitz z Rudnicy (Raudnitz) koło Ząbkowic (11). W 1674 r. zakupił dodatkowo Oberwernersdorf z Chocieszowem.
Krzysztof Ernest von Donig zakończył życie w 1692 r. Jego syn, Wilhelm Heinrich, odkupił od swego rodzeństwa Oberwernersdorf i Chocieszów. Majątek w Szalejowie Górnym otrzymała wdowa po Krzysztofie Erneście, Barbara Rosina z domu Eckwrich (12). Po jej śmierci Szalejów Górny odziedziczył jej syn Henryk Wilhelm von Donig na Oberwernersdorf. Sprzedał on Szalejów Górny w 1709 r. Franciszkowi Antoniemu von Güsner z Idzikowa (Kieslingswalde) (13) za 2750 florenów (14). 7 stycznia 1711 r. przekazał on za tę samą sumę dobra feldmarszałkowi von Wallis (15), który następnie polecił całkowicie zburzyć ten folwark a należące do niego pola przeznaczył pod podworzec zamku w Wolanach.
Rozdział II. O dobrach Mombeuge w Szalejowie Górnym.
Majątek ten, noszący nazwę od nazwiska swojego byłego właściciela, jest także położony w górnej wsi, naprzeciw „Egelhof” (16). Obecnie (1797 r.) po tym folwarku widoczne są tylko nieliczne ślady a na jego miejscu wznosi się gospodarstwo zagrodnika.
Majątek był cały czas dziedzicznym dobrem rycerskim, należał w dawnych czasach także do rodziny von Walditz i zwany był „zimnym folwarkiem" (kaltes Vorwerk). Dołączono do niego dwa wykupione gospodarstwa chłopskie (17). W 1542 r. jego właścicielem był Hans Prag von Welnitz, starosta w Kłodzku (18).
W latach 1565 (19) i 1568 właścicielem tych dóbr był Ernst von Walditz (20). W 1615 należały one do Jerzego von Walditz (21). Tenże zmarł w 1619 r. (22) Wdowa po nim wyszła ponownie za mąż za Dittricha von Ullersdorf, który posiadał ten majątek jeszcze w 1660 r. (23). Po jego śmierci posiadłość odziedziczył jego syn Jan Zugmunt. Był sędzią ziemskim. 20 lutego 1676 r. w wieku 35 lat zmarła jego żona Maria Konstancja z domu Palm. Jan Zygmunt von Ullersdorf zmarł w 1690 r., a majątek odziedziczył jego syn Sebastian Zygmunt, żonaty z Anną Magdaleną von Sauern (24). Był on pisarzem krajowym hrabstwa kłodzkiego i zakupił 29 marca 1705 r. dobra wolnosędziowskie w Suszynie (25). Von Ullersdorfowie mieli dwie córki. Młodsza, Maria Karolina, otrzymała jako wiano Suszynę. Starsza, Antonia Konstantyna, odziedziczyła folwark w Szalejowie Górnym (26), który został jej przekazany 9 kwietnia 1715 r. przez Urząd Królewski w Kłodzku (27). Wcześniej, bo w 1712 r., poślubiła ona Karola Józefa von Mombeuge (28). Po pewnym czasie sprzedał on ten majątek generałowi hrabiemu von Wallis, który włączył go do dominium Wolany. Nowy właściciel polecił wyburzyć budynki gospodarcze i połączył ten folwark z Werderhof w Wolanach.
Rozdział III. O tzw. „Ampasseck-Gütechen" w Szalejowie Górnym.
Folwark ten znajdował się obok folwarku Mombeuge. Obecnie (1797) jest całkowicie zlikwidowany a jego pola przyłączono także do Werderhof w Wolanach.
Składał się z dwóch gospodarstw chłopskich. Jedno z nich zwane było od nazwiska byłego właściciela Axner, drugie-Reichenbach. Zostały one spustoszone na początku wojny trzydziestoletniej i po tym, jak leżały odłogiem 32 lata, zostały sprzedane wraz z wszystkimi przynależnościami przez ówczesnego właściciela gruntu, Jerzego von Gronenberg 25 października 1654 r. Krzysztofowi von Donig (29). Tenże założył tu folwark. W latach 1665 i 1675 właścicielem tego majątku był prawdopodobnie Jan Ferdynand Leopold von Cunitz (30).
W 1686 r. folwark posiadał Karol Fryderyk Christian von Ampasseck. Zmarł on tam 27 października 1892 r. (31) Jego jedyny pozostały syn odziedziczył następnie te dobra. Jego żoną była pochodząca z [położonej w dzisiejszych czasach (2024) Czechach] miejscowości Kadaň Joanna Elżbieta z domu Drescher. Po śmierci męża sprzedała ona w 1709 r. ten folwark za 2750 florenów generałowi i hrabiemu Rzeszy von Wallisowi (32), który włączył go do dominium Wolany.
c.d.n.
Przypisy:
(1)Do tego należą cztery domy zagrodników i dwa działy rybołówstwa w Bystrzycy (Dusznickiej) i w stawie wiejskim na odcinku od początku stawu po „Hatinghof”.
(2)Christoph Donig schriftliche Nachrichten von den Rittergütern der Grafschaft z 1622 r. Rękopis w zbiorach biblioteki zamkowej w Piszkowicach.
(3)Tamże.
(4)Księgi ławnicze Szalejowa Górnego.
(5)Wśród dokumentów w kancelarii zamkowej w Wolanach.
(6)Stematografia Doniga.
(7)Tamże.
(8)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kancelarii w Wolanach, wśród akt Szalejowa Górnego.
(9)Genealogia Haugwitzów. Jego żona Barbara z domu Dreher von Drehers, zmarła 1 sierpnia 1686 r. w Szalejowie Górnym w wieku 68 lat. (Stematografia Doniga).
(10)Christoph Donig schriftliche Nachrichten von den Rittergütern der Grafschaft z 1622 r. Rękopis w zbiorach biblioteki zamkowej w Piszkowicach.
(11)Genealogia Haugwitzów.
(12)Listy podatkowe z lat 1701 i 1706 w zbiorach kłodzkiego archiwum kolegialnego, sygn. R nr 3.
(13)Jego małżonką była Zuzanna (Susanne) von Pannwitz.
(14)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w dokumentach Szalejowa Górnego w kancelarii zamkowej w Wolanach.
(15)Kopia tego aktu kupna-sprzedaży w aktach kancelarii zamku w Wolanach.
(16)Christoph Donig schriftliche Nachrichten von den Rittergütern der Grafschaft z 1622 r. Rękopis w zbiorach biblioteki zamkowej w Piszkowicach.
(17)Tamże.
(18)Dokumenty w zbiorach kłodzkiego archiwum kolegialnego, sg. K nr 10n.
(19)Relacja z pomiarów tzw. „mili miejskiej" (Meilenmessung), przeprowadzonych w 1578 r.
(20)Tamże.
(21)Dokumenty w zbiorach kłodzkiego archiwum kolegialnego, sygn. K nr 7
(22)Christoph Donig schriftliche Nachrichten von den Rittergütern der Grafschaft z 1622 r. Rękopis w zbiorach biblioteki zamkowej w Piszkowicach.
(23)Listy podatkowe z 1660 roku w zbiorach kłodzkiego archiwum kolegialnego, sygn. R nr 3.
(24)List kupna-sprzedaży Suszyny (Dürrkunzendorf) z 1705 r.
(25)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w archiwum zamkowym w Piszkowicach.
(26)Obligacja hipoteczna (Traditionsbrief) Suszyny z 1715 r. w archiwum zamkowym w Piszkowicach.
(27)Kancelaria zamkowa w Wolanach.
(28)Dokument w zbiorach kłodzkiego archiwum kolegialnego, sygn. E nr.7.
(29)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w posiadaniu pana Franza z Szalejowie Górnym.
(30)Archiwum parafialne w Szalejowie Górnym.
(31)W sztambuchu rodziny von Haugwitz w Piszkowicach. Wpis w tymże roku.
(32)Wśród pism w kancelarii zamkowej w Wolanach.
tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta; redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń
III Chocieszów (niem. Stolzenau).
Ta wieś, zwana dawniej Waitmannsdorf(1), położona jest niedaleko od Oberwallisfurht [Górne Wolany], tworząc razem wspólną gminę, do której należą także Studzienna (niem. Kaltenbrunn) i Rolling. Chocieszów należy do filii kościoła w Niwie (niem. Reichenau) i składa się obecnie (1797 r.) z ośmiu gospodarstw chłopskich, jednego młyna wodnego, 48 gospodarstw zagrodników i chałupników. Niegdyś był tu niewielki pański folwark, powszechnie zwany „Zimmerei”, który obecnie (1797 r.) przekształcony jest w kolonię.
W 1538 r. probostwo kłodzkie sprzedało staroście hrabstwa kłodzkiego Hansowi Prag von Wellnitz, las i grunt tzw. „Puscherde“, zwany „Dreyling" ponad Niwą przy wsi Chocieszów(2). 23 sierpnia 1548 r. Hans von Berstein potwierdził prawo własności do całego dobra Chocieszów Annie Seidlitz z domu Schittlau von Abschatz i jej synowi, która te dobra zakupiła od Hansa Prag von Wellnitz(3). Sama wieś należała od najstarszych czasów do dobra Oberwallisfurth [Góne Wolany] i miała z tego powodu tego samego właściciela. W 1712 r. wybudowano w tej wsi bez zgody konsystorza praskiego sporą kaplicę z drewna. Musiała ona zostać rozebrana a proboszcz, który niezgodnie z prawem udzielił zgody na jej budowę, musiał zapłacić grzywnę w wysokości 15 florenów(4).
IV Kolonia Kopanka (niem. Agnesfeld).
Już w 1684 r.(5) część lasów położonych koło Chocieszowa, została wykarczowana r. Na tym karczowisku feldmarszałek hrabia von Wallis założył mały folwark, powszechnie zwany „Zimmerei” "cieślarnią". Hrabia Rzeszy von Schöneich zlikwidował ten folwark, wybudował na tym gruncie w 1795 r. kolonię i nazwał ją na cześć swojej pierwszej córki, która urodziła się w tymże roku, „Agnesfeld". Obecnie (1797 r.) Agnesfeld składa się z 12 domów i karczmy i tworzy własną gminę wiejską.
V. Część: Studzienna (niem. Kaltenbrunn).
Ta miejscowość położona jest powyżej Chocieszowa i składa się tylko z kilku domów. Jej nazwa pochodzi od znajdującego się tam małego źródła, zwanego „kalte Brunn". Studzienna składa z trzech części:
1. Gajówka (niem. Hegerhaus) wraz z kawałkiem lasu należy od 1568 r. do majątku Piszkowice (niem. Pischkowitz)(6).
2. Leśniczówka (Försterhaus) wraz z niewielkim kawałkiem lasu należą do dominium Wambierzyce (niem. Albendorf).
3. Trzecia część należąca do majątku Obewallisfurht (Górne Wolany) składa się z dwóch gospodarstw zagrodników. Do tego dobra należała przez pewien czas także łąka, położna w drugiej części, jednak w czasie sprzedaży w 1674 r. przyłączono ją do dominium Wambierzyce(7). Pierwsza i trzecia część należą do gminy Chocieszów, a druga do Wambierzyc.
VI. Część: Rolling.
Ta miejscowość położona jest powyżej Oberwallisfurth a jej nazwa wywodzi się albo od znajdującego się tu niegdyś miejsca spuszczania ściętych pni drzew albo od pewnego Rolle, do którego niegdyś należała parcela leśna w tej okolicy(8). Osada składa się także z trzech części:
1.Dwa domy i leśniczówka są własnością Królewskiego Urzędu Podatkowego i należą do gminy Polanica Górna (niem. Neuheide)
2.Gajówka (Hegerwohnung) wraz ze sporą parcelą leśną należy do dominium Szalejów Dolny (niem. Obeschwedeldorf).
3.Cztery domy, należące od dawna do dóbr Oberwallisfuhrt(9) i do gminy wiejskiej Chocieszów.
c.d.n.
Przypisy:
1 Dokument z 1538 r. w archiwum kłodzkiego kolegium lit. K nr 12.
2 Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kłodzkim archiwum kolegialnym lit. K nr 12.
3 Kłodzki urząd podatkowy.
4 Archiwum dekanatu w dokumentach dotyczących zezwolenia na budowę kaplicy benedyktynów.
5 W kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród pism dotyczących Górnych Wolan.
6 Archiwum zamkowe w Piszkowicach.
7 Akt kupna-sprzedaży Oberwallisfurth z 1674 r.
8 Tak w akcie kupna-sprzedaży parceli leśnej w kłodzkim archiwum kolegialnym syg. O nr 10a.
9 Dokumenty z 1543 r.
II. Górne Wolany – Oberwallisfurth, powszechnie zwane Zettritz
Ta część Wolan zwie się w starych dokumentach źródłowych Oberwernersdorf (Górne Wolany) a teraz [1797] nazwana przez swego byłego właściciela „Zettritz”. Obecnie (1797) składa się z folwarku, młyna, tartaku i 10 innych domów, tworząc jedną gminę z Chocieszowem (niem. Stolzenau). Majątek posiada własny urbarz piwny, prawo sądów niższych i wyższych, łowów na zwierzynę grubą i zagajnik o znacznej powierzchni. W najdawniejszych czasach, udokumentowanych przez źródła pisane, majątek ten znajdował się prawdopodobnie w rękach rodziny von Glaubitz. Mieli oni w posiadaniu pozostałe części Wolan, a do tego wiele lasów i łąk. Już w 1393 r., w czwartek po św. Michale, Otto Glaubitz pan na zamku Szczerba (niem. Schnallenstein), sprzedał komturii Rycerzy Maltańskich [joannitom] w Kłodzku część lasu(1), która z tego względu do dzisiaj (1797) nazywa się „Komter-Wald". W 1395 r. Hans von Glubus sprzedał w górnej części Wolan z lewej strony tzw. „Pusch” Mikołajowi Heidenreichowi(2). Ten z kolei odsprzedał „Pusch” wraz z łąką w 1399 r. probostwu augustianów w Kłodzku(3). W roku 1403, w dniu św. Kaliksta, Otto von Glaubitz z Międzylesia podarował kłodzkiemu probostwu las powyżej Wolan, położony pomiędzy dwoma wcześniej wymienionymi(4) [obszarami], powszechnie zwany „Rollwald".
Tzw. majątek „Zettritz” należał w 1403 r. do Hertila von Rankau, gdyż ów zgodnie z treścią umowy kupna-sprzedaży(5) sprzedał 23 kwietnia 1408 r. swój folwark o powierzchni 14 prętów (nowy folwark), położony w górnej części Wolan wraz z niewielkim terenem nieużytków (niem. Überschar)(6) w „Kimmelgrund“ kłodzkim augustianom. 23 maja 1540 r. probostwo to sprzedało południowy stok wzgórza (Sonnenlehne) nad Wolanami dwóm tamtejszym poddanym(7) a w roku 1543 sprzedało ten (sic!) majątek na górnym końcu Wolan, łąkę, położoną w miejscu zwanym „Rolle", 5 prętów gruntu dziedzicznego przy drodze, którą gnano bydło na pastwisko, kamieniołom i „Pusch” przy Kimmelgrund Hansowi Prag von Welnitz, staroście hrabstwa(8). Von Welnitz zakupił w następnym roku także obecny (1797) Werderhof w Wolanach. W 1547 r. sprzedał swoim dwóm poddanym parcelę na południowym, łagodnym stoku, która graniczyła z działką, zakupioną przez nich w 1540 r. od probostwa(9).
Hans Prag von Welnitz sprzedał majątek Oberwernersdorf wraz z obecnym (1797) Werderhof w Niederwallisfurth (Dolne Wolany) i wsią Chocieszów pani Annie Abschatz von Schüttlau, z domu Seidlitz. Jej syn Jerzy scedował następnie te dobra swojemu szwagrowi, Matthäusowi Stolz(10). Zakup ten został w 1579 r. zatwierdzony przez Urząd Cesarski(11). Mateusz Stolz sprzedał oba dobra, Oberwernersdorf i Chocieszów, swemu bratu, Hansowi(12). Z kolei Hans Stolz von Simbsdorf sprzedał w 1586 r. Oberwernersdorf i Werderhof Ernestowi von Walditz. 15 grudnia 1588 r. starosta Hans von Panwitz sprzedał Jacobowi Stanke z Korytowa (niem. Koritau) własność górnego dworu w Wolanach wraz z folwarkiem i całym majątkiem Chocieszów, które zakupił jako dobra dziedziczne od Ernsta von Walditz wraz z sądami niższymi i wyższymi, urbarzem piwnym i karczmą(13). Jednak w sporządzonej w 1591 r. umowie z powodu prawa milowego i (osiadłych tu) rzemieślników jako dziedziczny właściciel Oberwernersdorf wymieniony jest Ernst von Walditz.
W latach 1592, 1596 i 1600 jako właściciel Oberwernersdorf i Chocieszowa wymieniony jest cesarski nadleśniczy w hrabstwie kłodzkim, Wenzel Schweinichen von Lobris(14). Sprzedał on te dobra w 1600 r.
W latach 1602 i 1607 należały one do Heinricha von Raueck und Eckersdorf na Piławie (niem. Peilau).
W latach 1613 i 1617 dziedzicem na Oberwernersdorf był Friedrich von Zettritz(15). Jego żona, Ursula zmarła w 1620 r. i została pochowana w kościele w Niwie (niem. Reichenau)(16).
W 1625 r. Friedrich von Zettritz utracił cały majątek z powodu uczestnictwa w powstaniu stanów czeskich(17). Wkrótce jednak wykupił go znowu, gdyż jeszcze w roku 1631 wymieniony jest jako właściciel Oberwernersdorf i Chocieszowa(18). W 1628 r. właścicielem Oberwernersdorf był Hans Friedrich Deichsel(19).
W roku 1637 dobra te należały do podpułkownika Milangera von Milau(20), który posiadał także część Wambierzyc (niem. Albendorf)(21).
W 1650 r. właścicielem tego majątku był Wolfgang Ferdinand von Fitschen, pułkownik i dowódca w Kłodzku(22).
W 1660 r. posiadał je Lukas von Spick(23), cesarski dowódca piechoty liniowej. Po jego śmierci majątek ten wraz z Chocieszowem przypadł jego córce, Annie Marii, żonie Johanna von Stokheim. Tenże, jako opiekun rodziny sprzedał 14 marca 1666 r. te dobro wraz z urbarzem piwnym, sądami wyższymi i niższymi za 5000 guldenów Johannowi Heinrichowi Hofer von Hoferburg(24). Do niego należał też tzw. Vettrische Hof w Ścinawce Dolnej (niem. Niedersteine)(25) i dobro wolnosędziowskie w Niwie(26). 7 maja 1670 r. Hans Heinrich Hofer sprzedał Hansowi Christophowi von Werder swoją parcelę leśną zwaną Kohlhau(27). Dobro wolnosędziowskie w Niwie pozostawił ok. 1674 r. swojemu szwagrowi Georgowi Friedrichowi von Ratschin(28). Oberwernersdorf i Chocieszów sprzedał on 31 lipca 1674 r. Christophowi Ernstowi von Donigowi, właścicielowi obecnego Güsner-Hof w Szalejowie Górnym (niem. Oberschwedeldorf)(29). Tenże zakupił w 1684 r. od Cesarskiej Komisji Alienacyjnej prawa do połowu grubej zwierzyny na terenie dóbr „Zettritz” i Chocieszów za 370 florenów(30). 20 kwietnia 1682 r. zmarła jego pierwsza żona, Rosina Elisabeth z domu von Haugwitz, przeżywszy 33 lata. Wdowiec poślubił 21 lutego 1633 r. Barbarę Rosinę z domu Eckwricht(31), należącą do rodu Seiffersdorf „in Reissischen". Zarządzała ona po śmierci jej męża (zmarł 5 czerwca 1692 r. w wieku 46 lat) majątkiem do czasu osiągnięcia pełnoletności przez ich dzieci. 25 kwietnia 1695 r. jej pasierb, Heinrich Wilhelm von Donig odkupił od swojego rodzeństwa Oberwernersdorf i Chocieszów za 10000 florenów(32). Wdowa po Krzysztofie Erneście von Donigu pozostała panią na tzw. Güsner Hof w Szalejowie Górnym(33).
Henryk Wilhelm von Donig miał rodzeństwo: brata Franza Konrada i siostrę Marię Rosalię von Dattir(34). Od 1708 r. był on żonaty z Marią Teresą z domu Ullersdorf z Ławicy (niem. Labitsch)(35). W 1771 r. scedował on kłodzkiemu kolegium jezuitów parcelę zagajnika, graniczącą z „Rollwald"(36). 19 grudnia 1720 r. sprzedał Oberwernersdorf i należące do niego dobra w Chocieszowie cesarskiemu marszałkowi, hrabiemu von Wallis(37). Od tego czasu majątek ten należy do klucza Wolany. Henryk Wilhelm von Donig, ostatni właściciel tego wydzielonego majątku, mieszkał po jego sprzedaży w Kłodzku, gdzie zmarł w 1728 r.(38). Wraz z jego śmiercią wygasł stary szlachecki ród von Donig und Zdanitz.
Przypisy:
1 Kopia aktu sprzedaży-zakupu w starej księdze przywilejów w kłodzkim ratuszu.
2Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kłodzkim archiwum kolegium sg. C nr 10a.
3Tamże.
4Oryginał tego aktu kupna-sprzedaży w kłodzkim archiwum kolegialnym sg. O nr 10b.
5Kopia umowy kupna-sprzedaży w archiwum kolegialnym w Kłodzku sg. A nr. 11.
6[Überschar oznacza w języku niemieckim niewielkie nieużytki (wyrobiska) położone pomiędzy terenami kopalnianymi. W tym przypadku chodzi o nieużytki, położone koło pobliskiego kamieniołomu, jak to wynika z dalszej części opisu. - uwaga WJD].
7Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kancelarii w Wolanach.
8Kopia umowy kupna-sprzedaży w archiwum kolegialnym w Kłodzku sg. K nr 12d.
9Kopia aktu kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach.
1014.10. 1582 r. Mateusz Stolz zabił swojego szwagra Jerzego Abschatza (protokół urzędowy).
11Stary protokół urzędowy, sporządzony w Kłodzku, w archiwum zamkowym w Piszkowicach [rozproszone w 2 połowie XIX w. WJD]
12Protokół urzędowy.
13Wyciągi z przywilejów, wystawionych w 1613 r.
14Księga genealogiczna rodu Haugwitzów A. s. 46 oraz dokumenty w kłodzkim archiwum kolegialnym sg. K nr.8 i T nr 3f.
15Księgi ławnicze (sądowe) Szalejowa Górnego.
16Na podstawie napisu na jej nagrobku.
17Kopia sentencji komisji ds rebelii w archiwum kolegialnym sg. B nr. 3.
18Decanale Hieronimi Keck.
19Oryginał w archiwum w Piszkowicach.
20Rejestr podatkowy za 1637 r. w archiwum kolegialnym, sg. R nr. 3
21Donig wiadomości o kłodzkich dobrach rycerskich.
22Akta procesowe w posiadaniu pana Kurza w Gorzanowie.
23Lista podatkowa na rok 1660. Luckas Spick, wówczas podpułkownik, poślubił w 1637 r. pannę von Reck (Księga genealogiczna rodu Haugwitzów A s.60).
24Oryginał aktu kupna-sprzedaży zachowany wśród listów z Wolan w kancelarii w Wolanach.
25Archiwum parafialne w Krosnowicach Kłodzkich.
26Księgi ławnicze w Niwie.
27Oryginał w pismach dotyczących Wolan.
28Księgi ławnicze w Niwie.
29Oryginał w pismach dotyczących Wolan.
30Item.
31Wiadomości Christopha Doniga w archiwum zamkowym w Piszkowicach.
32Oryginał w pismach dotyczących Wolan.
33Listy podatkowe za lata 1701 i 1711 w archiwum kłodzkiego kolegium sg. R 3.
34W archiwum kłodzkiego kolegium sg. O nr. 10n. [Podana przez Köglera data "1728" przy nazwisku Dattir jest niejasna. Nie wiadomo, czy chodzi tu o datę ślubu Marii Rozalii von Donig, czy też o rok jej śmierci – uwaga WJD.]
35Oryginał w pismach dotyczących Wolan.
36Jak wyżej.
37Wśród pism w kancelarii dworskiej w Wolanach.
38W archiwum kłodzkiego kolegium sg. O nr. 10n.
2. O starym dworze
Ten folwark wraz z jego przynależnościami był dawniej głównym majątkiem w Wolanach. Był domem rodowym i lennem szlacheckiej rodziny von Walditz, która posiadała go przez kilka stuleci(1) Najstarszym znanym z imienia i nazwiska właścicielem tych dóbr był Hans von Glaubitz. Tenże sprzedał w Kłodzku w 1397 r. ósmego dnia po Objawieniu Pańskim [14 stycznia 1397 r.] ten folwark wraz z 5 łanami i 3,5 ruty oczynszowanej ziemi w Wernersdorf [wcześniejsza nazwa Wolan, później Wallisfurth – red.] Konardowi von Walditzowi(2). Tenże [Konrad von Walditz] przekazał w 1401 r. w niedzielę po Bożym Ciele 1401 r. swoim synom o imionach Nickel, Peter i Conrad(3). Dwaj pierwsi kupili od sędziego krajowego w Kłodzku o nazwisku Niklas Parwin w 1408 r., „am Sonntag Judica" [w niedzielę Męki Pańskiej – red.] 3 łany i 4,1 ruty dobra lennego w Wernersdorf wraz z prawem częściowego połowu ryb oraz lennem kościelnym(4). Wymieniony poprzednio Peter całkowicie przejął po tym czasie ten folwark od swoich obu braci, gdyż w 1415 r., w czwartek po Bożym Ciele, sprzedał folwark w Wernersdorf wraz ze wszystkimi oczynszowanymi łanami Niklasowi von Wadlitzowi(5). Tenże zakupił tu młyn już w 1413 r. od Jakoba Waltera, wolnego sędziego w Niwie (Reichenau) (6). W 1500 r. trzej bracia książęcy [ziębiccy – WJD] potwierdzili braciom Walditz o imionach Sigmund, Conrad, George oraz dzieciom po Christophie Walditzu, wszystkie ich dobra w Wernersdorf (Wolany) i w Szalejowie Górnym jako wspólne lenno(7). Stary dwór posiadał w 1500 r. Sigismund von Walditz(8), później jego syn Hans. Tenże kupił w środę po Exaudi [niedziela w Oktawie Wniebowstąpienia, 6. niedziela po Wielkanocy – red.] od swego kuzyna Konrada Walditza dwie części prawa do połowu ryb w Szalejowie Górnym(9). Posiadał także dobra, zwane obecnie „Güsner Gut“. Spadkobiercą obu tych dóbr został następnie jego syn Melchior (małżonek Wandy von Donig ze Ścinawki Dolnej [Niedersteine])(10). Uwikłał się on w długotrwały spór z Anną, ur. von Seydlitz, wdową von Schüttlau. ówczesną dziedziczką obecnego majątku Werder Hof. Przedmiotem sporu była połowa dochodów z patronatu nad kościołem w Szalejowie Górnym. Ostatecznie Melchior von Walditz spór ten wygrał(11). Po jego śmierci (1586) trzej synowie: Friedrich, Ernst und Sigismund podzielili pozostawione przez niego dobra(12). Stary dwór przypadł w tym podziale drugiemu z synów – Ernestowi. Tenże zakupił też w tym samym (1586) roku obecny Werderhof w Wolanach, a po jego śmierci wdowa Hedwigis z domu Tschischwitz oraz opiekunowie jej dzieci sprzedali oba dobra 24 czerwca 1596 r. jego bratu Sigismundowi. Tenże (ożeniony z Marią von Ullersdorf z Wambierzyc (Albendorf)(13)) sprzedał w 1601 r. obecny Werderhof wraz z przynależnościami i zatrzymał jedynie stary dwór w Szalejowie Górnym, kiedy jednak zmarł około 1620 r., prawdopodobnie bez męskich spadkobierców, to dobro lenne przypadło jego bratu, Friedrichowi von Walditz(14). Kiedy tenże także zmarł ok. 1623 r. nie pozostawiając męskich potomków, to dobro lenne przypadło jego kuzynowi, Christophowi von Walditz(15), który posiadał już Werderhof i tak zwane małe dobro Pannwitzów (Pannwitz-Gütchen) w Szalejowie Górnym(16). Na jego prośbę król Ferdynand III wystawił w Enzersdorf [miasto w Austrii – red.] 28 sierpnia 1628 r. dyplom, w którym stary dwór wraz z kilkoma zakupionymi dobrami kmiecymi i folwarkiem Tschirnhaus uznany został nie za dobro lenne, lecz dziedziczną własność(17).
W chwili śmierci Christopha na jego dobrach ciążyły długi, opiekunowie jego nieletnich synów sprzedali je jedno po drugim. Stary dwór wraz z lennem kościelnym, siedmioma zagrodnikami, prawem sprawowania sądów wyższych i niższych oraz dwoma częściami udziału w rybołówstwie zakupił 24 października 1636 r. Christoph von Donig und Zdanitz za 1770 talarów(18). Nabył on też w 1639 r. folwark „Tschirnhaus” w Wernersdorf (Wolany). Zmarł około 1644 r. a jego syn Christoph Młodszy, który został spadkobiercą(19), sprzedał te oba dobra 21 stycznia 1654 r. za 3300 talarów (talar po 72 krajcary) Johannowi von Werder und Schlenz(20), posiadającemu już obecny Werderhof i tzw. Pannwitz-Gütchen w Wolanach. Następnie właścicielem starego dworu był jego syn Johann Christoph, a w 1695 r. miała go wdowa po nim(21). Syn poprzedniego, Johann Christoph von Werder sprzedał około 1700 r. swojej teściowej, Annie Julianie z domu von Edelstein, która miała za męża Johanna Christopha von Eck, za 9000(22)florenów majątek, zwany starym dworem wraz z Pannwitz-Gütchen i ze wszystkimi przynależnościami i prawami, jednak zastrzegł dla siebie i następnych właścicieli Werderhof w Wolanach prawo do połowy patronatu nad kościołem parafialnym w Szalejowie Górnym, które to prawo dotąd od dawnych czasów pozostawało w rękach właścicieli starego dworu(23). W 1703 r. tenże sprzedał Pannwitz-Gütchen, młyn polny i kilku chłopów pańszczyźnianych w Wolanach Annie Theresie von Orthner(24), a 12 września 1710 r. jej osierocone dzieci sprzedały za 3700 guldenów stary dwór generałowi Olivierowi hrabiemu Rzeszy Wallisowi(25). Połączył on ten folwark z zakupionym wcześniej i graniczącym z nim folwarkiem Tschirnhaus. Na miejscu dawnego budynku folwarku jest teraz (1797) wspaniała owczarnia.
3. O tak zwanym Pannwitz-Gütchen
Ten folwark, po którego budynkach gospodarczych nic już nie pozostało, otrzymał nazwę od Joachima von Pannwitz, swojego ówczesnego właściciela. Stał powyżej obecnego zamku i graniczył z tzw. Tschirnhaus-Vorwerk. Pannwitz-Gütchen był pierwotnie gospodarstwem chłopskim(26). Prawdopodobnie w XVI wieku wykupili go von Walditzowie i uczynili z niego wolne dobro. W 1602 r. właścicielem tego folwarku był Sigmund von Zedlitz(27). W 1613 r. należał on wraz z trzema chłopami pańszczyźnianymi w Wolanach do Friedricha von Redern und Kauffung, którego żoną była Helena z domu von Donig ze Ścinawki Dolnej(28). Tenże sprzedał tę posiadłość 29 września 1615 r. Christophowi von Walditz(29), ówczesnemu właścicielowi Werderhof. Po jego śmierci ten folwark oraz „Güsnergut” w Szalejowie Górnym wraz z 4 chłopami i 6 zagrodnikami zakupił na publicznej licytacji 24 października 1636 Joachim von Pannwitz(30), który następnie sprzedał pierwszy majątek wraz z czterema chłopami w Wolanach 6 sierpnia 1645 r. Johannowi von Werder za 1500 talarów(31). Jego wnuk, Johann Christoph von Werder, sprzedał około 1700 r. ten majątek wraz ze starym dworem swojej teściowej, Annie Julianie von Eck, z domu von Edelstein. Ta z kolei sprzedała w 1703 r. te dobra wraz z młynem polnym Annie Theresie von Orthner. Nowa właścicielka połączyła nabytek z zakupionymi przez nią w 1705 r. dobrami „Tschirnhausa” i od tego czasu dobra te pozostają stale połączone ze sobą.
c.d.n.
Przypisy:
1)Wiadomości o dobrach rycerskich Hrabstwa, spisane przez Christopha von Donig. W bibliotece zamkowej w Piszkowicach.
2)Oryginał umowy kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród dokumentów dotyczących Wolan.
3)Oryginał tamże.
4)Oryginał aktu kupna-sprzedaży tamże.
5)List konfirmacyjny tamże.
6)Kopia aktu kupna-sprzedaży w kłodzkim archiwum kolegialnym Lit. K nr. 21. [Rozproszone pod koniec XIX wieku].
7)Kancelaria Urzędu Rentowego (Podatkowego).
8)W aktach komisarycznych z 1649 r. w bibliotece w Piszkowicach [rozproszone w 2 połowie XIX w.].
9)Oryginał w Wolanach, wśród pism z Szalejowa Górnego [zbiór rozproszony prawdopodobnie po 1945 r.].
10)W protokole przesłuchania świadków w kłodzkim archiwum kolegialnym Lit. M nr. 6. [Rozproszone pod koniec XIX wieku] oraz Stemmatographi rodu von Dohna [stemmatografia – szkic heraldyczny].
11)Kilka akt dotyczących tego sporu znajdowało się w kłodzkim archiwum kolegialnym Lit. M nr. 6. [Rozproszone pod koniec XIX wieku].
12)W aktach kancelarii w Wolanach.
13)Stemmatografia Donigów.
14)Jak można wnioskować z kilku listów, znajdujących się w archiwum Kolegium kłodzkiego pod lit. M nr 6.
15)Poślubił on początkowo Brygidę, ur. von Seydlitz, a po jej śmierci Jadwigę z domu von Werder (wiadomości Doniga).
16)Jak można wnioskować z kilku listów, znajdujących się w archiwum Kolegium kłodzkiego pod lit. M nr 6.
17)Oryginał tego aktu nadania w kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród pism dotyczących Wolan.
18)Oryginał aktu kupna-sprzedaży tamże.
19)Wiadomości Doniga, kontynuowane przez Maxa von Haugwitza.
20)Oryginalny akt kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej wśród pism dotyczących Wolan.
21)Wiadomości Doniga, kontynuowane przez Maxa von Haugwitza.
22)Spis kłodzkich dóbr rycerskich z 1715 r.
23)W dokumencie kupna-sprzedaży starego dworu z 1710 r.
24)Tamże.
25)Kopia aktu zakupu w kancelarii zamkowej w Wolanach.
26)Akt kupna-sprzedaży tego majątku z 1645 r.
27)W księdze miejskiej Kłodzka za ten rok.
28)W pismach kancelarii w Wolanach oraz wiadomości Doniga.
29)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kancelarii w Wolanach, wśród listów z Wolan.
30)Jego żoną była Maria z domu Walditz. Jej pierwszym mężem był Heinrich von Reichenbach na Ratnie. Małżeństwo to było bezdzietne. Z drugiego związku małżeńskiego urodził się syn oraz córka Barbara; pierwszy zmarł we wczesnym dzieciństwie (stemmatografia Doniga).
31)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kancelarii w Wolanach, wśród listów z Wolan.
Wprowadzenie
Kontynuując cykl tłumaczeń przyczynków poświęconych dziejom Ziemi Kłodzkiej autorstwa historyka i kapłana Josepha Köglera, pragnąłbym przedstawić kolejną pracę, zawierającą opis majątku Wolany. Wartość historyczna tego powstałego w 1797 r. opracowania polega, podobnie jak i wszystkich innych prac tego pioniera historii hrabstwa kłodzkiego, przede wszystkim na szerokim wykorzystaniu źródeł prymarnych, głównie z bibliotek i archiwów dworskich. Zbiory te zostały rozproszone, głównie w 2 połowie XIX w. a jedynym śladem po wielu tak ważnych dla historii tego regionu dokumentach, jak akta kupna-sprzedaży poszczególnych dóbr, pamiętniki czy księgi ławnicze lub metrykalne – są wyciągi z nich, opublikowane często wiele lat po śmierci autora przez kontynuatorów jego pracy, głównie w lokalnym kwartalniku historycznym „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatskunde der Grafschaft Glatz“(1). Pomimo upływu ponad 130 lat od ukazania się ostatniego numeru tego periodyku, wartość poznawcza jego treści nie uległa dezaktualizacji(2), stając się źródłem inspiracji licznych ekspozycji muzealnych(3).
Poniższe tłumaczenie opiera się właśnie na wersji opublikowanej przez zespół redakcyjny wspomnianego kwartalnika z rękopisu ze schedy po Köglerze, odnalezionej wraz z innymi dokumentami z jego biblioteki, przechowywanymi wówczas w archiwum parafii w Ołdrzychowicach Kłodzkich, której kapłanem był przez ostatnie lata swego krótkiego życia. Jego doczesne szczątki spoczywają w miejscowym kościele, w kruchcie rodziny Magnisów, co stanowi dobitny dowód na to, jak bardzo był ceniony już przez jemu współczesnych.
Istotną rzeczą, o której muszą pamiętać czytelnicy tego przyczynku, jest fakt zaniknięcia licznych drobnych folwarków, istniejących niegdyś na tym terenie, zlikwidowanych w wyniku akcji komasacji dóbr przez cesarskiego feldmarszałka George’a Oliviera, hrabiego Rzeszy Wallisa w pierwszej połowie XVIII w. Wraz z włączeniem tych mini-dóbr do dominium Wolany zniknęły także ich nazwy, pochodzące od nazwisk ich właścicieli. Dlatego też nie powinno wzbudzać zdziwienia podawanie w poniższej publikacji licznych niemieckich nazw posiadłości ziemskich bez podawania ich polskich odpowiedników, których po prostu nie ma.
Włodzimierz Jan Delekta Hamburg-Jenfeld, lato 2024
Historyczne wiadomości o dominium Wolany
HISTORISCHE NACHRICHTEN VON DER HERRSCHAFT WALLISFUHRT(4)
Hrabiemu Rzeszy Wilhelmowi Alexandrowi von Schöneich-Carolath dziedzicowi tych dóbr dedykuje Joseph Kögler, kapłan w Krosnowicach (niem. Rengersdorf). 24.VIII. 1797.
Do majątku tego należą: Wolany (Wallisfurth), Chocieszów (Stolzenau), Kopanka (Agnesfeld), Raszków (Seifersdorf) i części w Szalejowie Górnym (Oberschwedeldorf), Studziennej (Kaltenbrunn) i Makoszycach (Rolling) [obecnie pustostany – W.J.D.].
Ogólnie o wsi Wolany
Wieś należy do parafii w Szalejowie Górnym. Wcześniej nazywała się Wernersdorf (5) (Wernheri villa) (6). Jednak nazwa ta została zmieniona z polecenia cesarza Karola VI, wydanego w Luksemburgu 17 czerwca 1735 na prośbę ówczesnego właściciela, generała feldmarszałka George’a Oliviera, hrabiego Rzeszy Wallis na Wolanach(7). Wieś została podzielona na Ober- i Niederwallisfurth [Górne i Dolne Wolany]. Przed laty miały one osobnych właścicieli, jednak później zostały połączone na drodze zakupu.
I. NIEDERWALLISDORF (Dolne Wolany)
W tej części znajdują się: rozległy zamek właścicieli posiadłości, dwa należące do nich folwarki, spośród których jeden zwany jest Schloßhof, drugi zaś Werderhof, następnie kaplica do odbywania nabożeństw, 12 gospodarzy, dwa młyny oraz 78 zagrodników i wyrobników, którzy wspólnie tworzą gminę. Dalej jest tu browar, cegielnia, smolarnia, kuźnica, bielarnia i źródło kwaśnej wody mineralnej.
Rozdział I. O dworze zamkowym w Niederwallisdorf
Ten folwark, nazwany tak od stojącego na nim zamku, jest głównym majątkiem w Wolanach i składa się z trzech byłych folwarków, spośród których jeden w starych listach nazwany jest Tschirnhaus, drugi Stary Dwór a trzeci Pannwitz-Gütchen(8). Miały one w przeciągu wieków bądź to jednego, bądź różnych właścicieli.
1. O folwarku Tschirnhaus.
To dobro, na którym stoi zamek, ma swoją nazwę prawdopodobnie od swojego byłego właściciela ze szlacheckiej a później hrabiowskiej rodziny von Tschirnhaus, która także dobra w Międzylesiu (niem. Mittelwalde) przez około 100 lat w posiadaniu miała. Folwark jest siedzibą rycerską, był niegdyś dobrem lennym, został jednak wraz ze starym dworem przemieniony w 1628 r. przez króla Ferdynanda III w dobro dziedziczne (allodium). W starszych czasach należał on wraz z jego gruntami i wszystkimi przynależnościami(9) do starego dworu w Wolanach. Później jednak został od niego oddzielony i otrzymał własnego właściciela. W latach 1543-1559 był nim Ernst von Walditz(10). Jego synowie Georg, Hans und Christoph von Walditz sprzedali tenże majątek około 1602 r.(11). Później posiadał go prawdopodobnie pan Tschirnhaus (od którego nosi on jeszcze nazwę), jego imię nie jest jednak możliwe do odnalezienia (prawdopodobnie Hans). Po nim właścicielem tych dóbr szlacheckich był Johann Georg von Schaffgotsch. Jego małżonką była Anna, z domu Reibnitz. Po śmierci swojego małżonka sprzedała ona dobra 3 września 1619 r. Hansowi Friedrichowi von Deichsel und Scamf za 1100 talarów(12) (talar po 72 krajcary). Ów Hans Friedrich von Deichsel miał małżonkę o imieniu Zuzanna z domu Primster von Kammerstein(13). 15 grudnia 1639 r. sprzedał on te dobra za 600 talarów Christophowi von Donig, który posiadał tu stary dwór(14). Jego syn, Christoph Młodszy, sprzedał znowu tę posiadłość 21 stycznia 1654 wraz ze starym dworem za 3300 talarów Johannowi von Werder na Wolanach. Jego wnuk, Johann Christoph von Werder, sprzedał ten majątek, zwany Tschirnhaus, około 1705 r.(15) za 3600 florenów pani Annie Theresii von Ortner, urodzonej Drescher von Cadan(16), która posiadała już od 1703 r. graniczący tzw. Pannwitz-Gütchen. Te oba dobra oraz młyn polny sprzedała ona 23 listopada 1709 r. za 7000 florenów cesarskiemu generałowi dywizji Georgowi Olivierowi, hrabiemu Rzeszy von Wallis, panu dziedzicznemu na Trzebieszowicach (Kunzendorf) i Skrzynce (Hinzendorf)(17). Tenże zakupił 12 września 1710 r. od spadkobierców szlachetnego Ecksche graniczący majątek, zwany starym dworem. Te trzy dobra połączył on w jeden wielki folwark, który obecnie zwany jest Schloßhof. Później polecił on wybudować obecny zamek według mody zagranicznej i założyć na północnowschodniej stronie tego zamku park. W roku 1711 zakupił on ziemię zwaną „Güsnerhof” a w następnych latach także część „Mombeuge” w Szalejowie Górnym; w roku 1720 Górne Wolany i Chocieszów, a w 1723 także tzw. Werderhof w Dolnych Wolanach. W 1734 r. dokupił do majątku Wolany (Wallisfurth) Raszków (Seifersdorf). Także nabył w Czechach majątek Colleschowitz (Kolešovice), obok jeszcze dwóch innych a w hrabstwie majątek Stronie Śląskie (Seitenberg), dobra w Pławnicy (Plomnitz), Idzików (Kieslingswalde), Stary Waliszów (Altwaltersdorf) i inne. Cesarz Karol VI nadał mu godność szambelana i nadwornego radcy wojennego, awansował do stopnia generała pułkownika i mianował naczelnym dowódcą Królestwa Sycylii(18). Jego pierwszą żoną była Maria Antonina, hrabina von Goetzen(19). Po jej śmierci poślubił Marię Theresię urodzoną hrabinę von Kinsky. Zmarł w grudniu 1743 lub w styczniu 1744, wyznaczając w pozostawionym testamencie swoją drugą żonę jako opiekunkę prawną swojego jedynego, wówczas jeszcze małoletniego, syna Stefana Oliviera(20). Ten po osiągnięciu pełnoletności przejął wszystkie dobra, pozostawione przez ojca. 20 maja 1783 sprzedał majątek Wolany i wszystkie pozostałe dobra, położone w hrabstwie, za 300 000 talarów Ludwikowi Fryderykowi Wilhelmowi, hrabiemu von Schlabrendorf, panu na Hassitz (ob. Jurandów) i Stolz (ob. Stolec w pow. ząbkowickim, zamek Stolz)(21). Ten sprzedał w roku 1784 majątek Wolany wraz ze wszystkimi przynależnościami Wilhelmowi Alexandrowi, hrabiemu Rzeszy von Schöneich-Carolath. Jego pierwszą żoną była Sophia Theresia, baronowa von Larisch i Nimbsdorf. Po jej śmierci (1792) ożenił się w kwietniu 1794 z Leopoldyną, hrabiną von Seherr-Thoß, córką hrabiego von Seherr-Thoß v. Weigelsdorf (ob. Ostroszowice, pow. dzierżoniowski), Naczelnego Podczaszego Śląska [tytuł ten otrzymał od Fryderyka Wilhelma III – dop. red.]. Hrabia Schöneich sprzedał w 1798 r. dobra Wolany wraz ze wszystkimi przynależnościami pruskiemu generałowi kawalerii, Ludwikowi, księciu Wirtemberskiemu. Ten dokonał wielkich zmian i ulepszeń zarówno w budynku zamku jak i w innych należących do tego kompleksu budowlach. Był on gubernatorem Anspach a jego małżonką była księżniczka von Nassau-Neilburg.
c.d.n.
Przypisy:
(1)Włodzimierz Jan Delekta, Zamki hrabstwa kłodzkiego opisane przez Josepha Köglera. [w:] „Rocznik Muzeum Papiernictwa”, R. 16, Duszniki 2023, s. 159 i dalej.
(2)Małgorzata Ruchniewicz, „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz" jako forum prezentacji badań i popularyzacji wiedzy o historii regionu (1881/1882-1980/1891). [W:] Projektowanie historii. Historiografia Ziemi Kłodzkiej od średniowiecza do współczesności. Projektování děĵįn. Historiografie Kladska od středověku do současnosti. Kłodzko 2018, s. 57 i dalej.
(3)Krystyna Oniszczuk-Awiżeń, Dorobek Josepha Köglera źródłem inspiracji ekspozycji muzealnej. Tamże, s. 93-99.
(4)Opublikowane po raz pierwszy z oryginału w „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz" Jg. 7, Habelschwerdt 1888, s.37- ;160-
(5)Jak znajduje się w starych dokumentach o tej wsi.
(6)In libro proscriptorum in curia Glacensis ad annum 1330.
(7)Kopia reskryptu cesarskiego w dokumentach dotyczących Wolan w kancelarii w Wolanach.
(8)W dokumencie zakupu o tym folwarku w kancelarii zamku w Wolanach.
(9)Do tego należały: ziemie wielkości dwóch włók (łanów) i 9 rut oraz 5 chłopów pańszczyźnianych.
(10)Księga miejska Kłodzka i akta ławnicze Szalejowa Górnego.
(11)Według listu Friedricha von Walditz z 1623 r. w kłodzkim archiwum kolegiaty Lit. M Nr. 6.
(12)Oryginał umowy kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród dokumentów dotyczących Wolan.
(13)Wiadomości o dobrach rycerskich hrabstwa, spisane przez Christopha von Donig. W bibliotece zamkowej w Piszkowicach.
(14)Oryginał umowy kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród dokumentów dotyczących Wolan.
(15)Wśród pism kancelarii w Wolanach.
(16)Konsygnacja i wycena wszystkich dóbr rycerskich z 1715 r. w podsiadaniu byłego dyrektora Schneidera w Wojborzu.
(17)Oryginał umowy kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród dokumentów dotyczących Wolan.
(18)Zgodnie z dokumentem o Wolanach z 1735 r. w kancelarii w Wolanach.
(19)Wśród pism w kancelarii w Wolanach.
(20)Tamże.
(21)Uwagi jednego z mieszkańców Wambierzyc.
Rozdział II. O Werderhof w Wolanach
Ten folwark, położony w najgłębszym końcu wsi, naprzeciw byłego starego dworu, nazywa się w starych dokumentach ze względu na rodzaj jego budowy dworem kamiennym (Steinhof) albo zameczkiem (Schlössel) a od nazwisk jego byłych właścicieli Schüttelhof albo Werderhof. Jest to dobro wolnosędziowskie (Freirichtergut) i stąd nazywa się w najstarszych listach „das Gericht" [„sąd”], dlatego należy do niego także karczma i uprawnieni do wykonywania ich zawodów rzemieślnicy. W późniejszych czasach stał się on dziedzicznym dobrem rycerskim. Właściciele tego majątku posiadają także urbarz piwny i połowę prawa patronackiego nad kościołem w Szalejowie Górnym(1). Jan, król Czech podarował te dobra wolnosędziowskie ze wszystkimi prawami i przynależnościami braciom von Glubos (Glaubitz), Konradowi, Bolkowi i Ottonowi w podzięce za ich zasługi. Jego syn, cesarz Karol IV, wydał w Königsgrätz [Hradec Králové] 13 września 1350 r. dokument, mocą którego w dowód szczególnej łaski dla siedmiu synów wspomnianego Konrada von Glaubitz uwolnił właścicieli tego majątku ze wszystkich podatków(2). Na początku XV wieku dobra te posiadał Nickel Bach, gdyż w 1417 r. wydzierżawił on połowę swojego stawu, położonego w dobrach wolnosędziowskich, za 5 kop groszy(3). Następnym właścicielem był Nickel Willhelmsdorf. Sprzedał on ten majątek ówczesnemu właścicielowi starego dworu, Wilhelmowi von Walditz, przekazując mu dobra w poniedziałek przez świętem Marii Magdaleny 1428 r.(4).
Po tym czasie dobro wolnosędziowskie zostało, widocznie w wyniku podziału majątku pomiędzy braćmi, ponownie oddzielone od starego dworu i miało swojego osobnego właściciela ze szlacheckiego rodu von Walditz. Na początku XVI wieku był nim Christoph von Walditz(5). Pozostawił on dwóch synów: Georga i Konrada. Georg odziedziczył dobra rodzinne wraz z wszystkimi przynależnościami. Jego żoną była Anna z domu von Raueck(6). Sprzedał on w piątek przed Zielonymi Świątkami 1527 r. pięciu chłopów pańszczyźnianych w Wolanach za 78 marek swojemu kuzynowi, Hansowi Walditz, ówczesnemu panu dziedzicznemu na starym dworze(7). W 1543 r. Hans Walditz sprzedał cały majątek wraz z pozostałymi jeszcze poddanymi w Wolanach i Szalejowie Górnym, oba prawa sądowe i prawo do swobodnej hodowli owiec w całej wsi Wolany Hansowi Prag von Wellnitz, który był wówczas starostą hrabstwa i panem dziedzicznym w Górnych Wolanach (Oberwernersdorf). Zakup ten potwierdził 16 października 1544 r. ówczesny pan hrabstwa kłodzkiego, Hans von Bernstein, dokumentem wystawionym w Pardubicach(8). Hans von Wellnitz polecił wybudować przy tym folwarku stojący obecnie (1797) masywny dom mieszkalny dla właścicieli, zwany w starych pismach zameczkiem(9). W 1548 r. sprzedał on tę posiadłość pani Annie, urodzonej von Seydlitz, wdowie po Adamie Abschatz von Schüttlau(10). Jej syn, Georg Abschatz von Schüttlau, wymieniony jest latach 1550 i 1564 jako właściciel tego dobra oraz Górnych Wolan (Oberwernersdorf) i Chocieszowa (Stolzenau)(11). Dwie ostatnie części przekazał on później swojemu szwagrowi, Mateuszowi Stolz, przez którego został zamordowany pod Łomnicą w niedzielę (przed Szymonem i Judą – przed 28 października) roku 1582(12). Owego Mateusza Stolza znajdujemy potem jako właściciela tego majątku(13). 20 marca 1586 r. sprzedał on swoje dobra Wolany i Chocieszów z prawem dziedziczenia swojemu bratu, Hansowi Stolzowi z Simbsdorf(14). Tenże sprzedał 31 grudnia 1586 r. oba dobra w Wolanach, mianowicie dwór dolny (Niederhof=Werderhof) i dwór górny (Oberhof=Zettritz) wraz z Chocieszowem, prawem sprawowania sądów wyższych i niższych za 11800 talarów Ernstowi von Walditz(15). Transakcja została potwierdzona 12 września 1588 r. Ernst von Walditz była panem na starym dworze w Wolanach. W 1580 r. zakupił on od Adama von Tschiswitz wieś Nowy Wielisław (Neuwilmsdorf)(16). Polecił też wybudować kilka domów na otwartej łące (Heide) przy drodze krajowej, które potem nazwane zostały Neuwernersdorf (kolonia Nowe Wolany)(17). Na podstawie decyzji cesarza Rudolfa z 1591 r. musiał on przekazać 15 lutego prawo wyszynku w karczmie w Neuwernersdorf miastu Kłodzku. Jednak prawo do karczmy w samych Wolanach i urbarz piwny zostały mu potwierdzone. Pod koniec 1595 r. sprzedał on Oberwernersdorf (Górne Wolany) i Chocieszów, a po jego śmierci wdowa Hedwig z domu Tschischwitz oraz opiekunowie jego dzieci sprzedali w dzień św. Jana Chrzciciela (24 czerwca) 1596 r. Steinhof (teraz Werderhof) i stary dwór wraz ze wsią Nowy Wielisław jego bratu, Sigmuntowi von Walditz za sumę 9200 talarów(18). Ów Sigmunt sprzedał 26 października 1601 r. obecny Werderhof w Wolanach, wieś Nowy Wielisław i poddanych, osiedlonych na łące przy drodze krajowej (późniejszy Neuwernersdorf) za 11400 talarów miastu Kłodzko(19). Rozkaz cesarza z marca 1602 r. unieważnił tę transakcję a miasto zmuszone było odstąpić te dobra braciom Georgowi, Hansowi und Christophowi von Walditz, posiadaczom majątku Tschirnhaus w Wolanach(20). 26 kwietnia 1602 r. sprzedali oni Nowy Wielisław Heinrichowi von Ratschin, dziedzicowi na Gorzanowie [wówczas Arnsdorf, później Grafenort](21). Także sprzedali oni w tym czasie folwark Tschirnhausa w Wolanach. Wszyscy trzej żyli jeszcze w 1613, kiedy to kupili prawo sprawowania sądów wyższych nad wszystkimi swymi poddanymi(22). Po śmierci dwóch pierwszych braci, jedynym właścicielem obecnego (1797) Werdershof został Christoph von Walditz. W 1615 r. dokupił on „Pannwitz-Gütchen” w Wolanach. Podczas tzw. rebelii czeskiej, która wybuchła w 1618 r., pozostał on jako katolik wierny swojemu prawowitemu panu, uciekł z objętego powstaniem hrabstwa, a jego dwór (Werderhof) został z tego powodu w czasie jego nieobecności obrócony w popiół przez insurgentów [powstańców – red.](23). Po stłumieniu powstania otrzymał on nie tylko z powrotem wspomniany majątek, ale także nabył w 1623 r., po jego krewnym zmarłym bez męskich potomków, prawa do dóbr lennych w Wolanach, zwanych „starym dworem”. Ożenił się z Brygittą z domu Seydlitz. Małżeństwo to miało siedem córek(24). Po śmierci Brygitty poślubił Hedwig z domu Werder. Miał z nią dwóch synów i dwie córki. Synowie i ojciec zmarli w Polsce i tak wygasł ród Walditzów. Dobra Christopha von Walditz były zadłużone i wdowa po nim oraz opiekunowie jej nieletnich córek musieli je sprzedać. Nabywcą został Hans von Werder und Schlenz. 24 października 1636 r. zawarto kontrakt(25), zgodnie z którym von Schlenz stał się właścicielem zameczku (Werderhof), urbarza piwnego, dwóch młynów i innych przynależności oraz praw z nimi związanych. Zapłacił za to 6500 talarów. Jego małżonką była córka Christopha von Walditz. Małżeństwo miało czterech synów i trzy córki(26). Dalsze zakupy dóbr, dokonane przez von Schlenza, objęły „Pannwitz-Gütchen” w Wolanach (1645) i stary dwór oraz Tschirnhaus w 1654 r. Hans von Werder und Schlenz zmarł w 1665 r. Jedynym synem zmarłego był Johann Christoph von Werder. Odziedziczył on dobra ojcowskie(27). 18 października 1661 r. poślubił on Elisabeth Susannę von Ullersdorf, pochodzącą z Ławicy (Labitsch). Za jego zezwoleniem i przy jego pomocy w 1681 r. gmina Szalejów Górny ufundowała na jego ziemi koło Neuheyde (Neuwernersdorf – Nowe Wolany) przy drodze krajowej kapliczkę Matki Boskiej Bolesnej(28). W 1682 r. pragnął jako pan starego dworu odebrać kłodzkim jezuitom należną im część (połowę) patronatu nad kościołem w Szalejowie Górnym. Ci jednak udowodnili swoje prawo do tej części patronatu na podstawie prawie 300- letnich dokumentów(29) oraz powołali się na prawo zwyczajowe. Urząd Królewski w Kłodzku rozstrzygnął spór na korzyść zakonników(30). 28 grudnia 1684 r. odkupił on od cesarza Leopolda prawo połowu grubej zwierzyny (Hohe Wildbahn) na gruntach, należących do niego i jego poddanych za sumę 321 florenów oraz kawałek zagajnika za Wolanami (za 400 Florenów)(31). Sprawował urząd sędziego ziemskiego. Zmarł w 1692 r. Wszystkie jego dobra odziedziczył jedyny syn – Johann Christoph, urodzony von Eck z Kobierzyc (Koberwitz)(32). Tenże sprzedał w 1700 r. stary dwór i „Pannwitz-Gütchen” w Wolanach a w 1705 położony tamże Tschirnhaus ze wszystkimi prawami, jednak z wyjątkiem prawa patronackiego, które zastrzegł sobie przy sprzedaży starego dworu, przenosząc je na Werderhof(33). Jego syn, Johann Ferdinand von Werden sprzedał 25 października 1725 r. swój majątek Niederwernersdorf, tj. tzw. dwór przedni (Vorderhof) z połową lenna kościelnego, urbarzem piwnym i wszelkimi przynależnościami za 16000 talarów Georgowi Olivierowi, hrabiemu Rzeszy Wallisowi, cesarskiemu feldmarszałkowi(34) i właścicielowi pozostałych części Wolan. Tenże, aby uzyskać większą wygodę, polecił założyć na przeciwległym brzegu rzeki Bystrzycy Dusznickiej niewielki folwark, który odtąd z powodu jego położenia nazywa się Folwarkiem Bystrzyckim (Weistritz-Vorwerk). Obecnie (1797) nazywa się on Hammer-Vorwerk (kuźnica – folwark) od hamerni (kuźnica), założonej w 1794 r. przez hrabiego Wilhelma Aleksandra von Schöneich-Carolatha koło tego folwarku.
c.d.n.
Przypisy:
(1)W 1613 do właścicieli tego majątku należały dwie karczmy – we wsi i przy drodze, dwa młyny, 11 chłopów pańszczyźnianych i 24 zagrodników w Wolanach oraz 6 chłopów pańszczyźnianych i 8 zagrodników w Szalejowie Górnym (archiwum w Wolanach).
(2)Uwierzytelniony odpis tego dokumentu, będący najstarszym dokumentem, dotyczącym Wolan, znajduje się w tamtejszej kancelarii wśród pism dotyczących Wolan.
(3)W księdze miejskiej Kłodzka za ten rok.
(4)Oryginał tego dokumentu zachowany w kancelarii zamkowej w Wolanach wśród dokumentów dotyczących Wolan.
(5)Dokument kupna-sprzedaży dobra Werderhof z 1544 r.
(6)Tamże.
(7)Oryginał aktu sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach.
(8)Oryginał tego poświadczenia (w języku czeskim) znajduje się w kancelarii zamkowej w Wolanach, pomiędzy listami z Wolan.
(9)Wiadomości o dobrach rycerskich hrabstwa Christopha Doniga.
(10)Archiwum kolegium w Kłodzku sg. M nr.6.
(11)Noworudzkie archiwum zamkowe oraz wśród dokumentów kancelarii zamkowej w Wolanach.
(12)W starym protokole urzędowym w archiwum zamkowym w Piszkowicach. Także pisemne wiadomości pewnego ówczesnego mieszkańca Bystrzycy.
(13)Akt kupna-sprzedaży tego majątku z 1596 r.
(14)Wyciąg z akt Królewskiego Urzędu Podatkowego.
(15)Kopia aktu kupna-sprzedaży z 12 września 1588 r. w kancelarii zamkowej w Wolanach.
(16)Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
(17)Stary protokół urzędowy, sporządzony w Kłodzku, w archiwum zamkowym w Piszkowicach [rozproszone w 2 połowie XIX w. WJD]
(18)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach wśród listów z Wolan.
(19)Oryginał aktu tamże.
(20)Akt kupna-sprzedaży Nowego Wielisławia z 1602 r., item w drugim protokole urzędowym.
(21)Oryginał aktu kupna-sprzedaży w archiwum w Gorzanowie.
(22)Oryginał aktu kupna w kancelarii zamkowej w Wolanach wśród listów z Wolan.
(23)Dokument dot. podziału dóbr, dotyczący Starego Dworu z 1628 r.
(24)Stematografia Doniga.
(25)Oryginał w kancelarii zamkowej w Wolanach, w aktach dotyczących Wolan.
(26)Archiwum parafialne w Szalejowie Górnym.
(27)Pisma kancelarii w Wolanach.
(28)W archiwum dekanatu wśród pism parafii Szalejów Górny.
(29)W archiwum kłodzkiego kolegium sg. M nr 4.
(30)Collegii Claciensis historia za ten rok.
(31)Wśród pism kancelarii w Wolanach.
(32)Konsygnacja kłodzkich dóbr rycerskich z 1715 r.
(33)Dokument kupna-sprzedaży starego dworu z 1710 r.
(34)Oryginał aktu kupna-sprzedaży zachowany wśród listów z Wolan w kancelarii w Wolanach.
Tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta
Redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń
CZĘŚĆ II: Ogólnie o właścicielach wsi Gorzanów
Rozdział II O właścicielach dworu Muszyn (1)
Ten folwark ma swoją nazwę od jego byłych właścicieli, panów von Mosch. Leży powyżej dworu zamkowego i jest dziedzicznym dobrem rycerskim. Przed laty był dobrem lennym; 14 grudnia 1624 r. został zamieniony w alodium [majątek ziemski wolny od powinności lennych – red.].
Dobra te, wraz z częścią wsi, były w najstarszych czasach, o których można znaleźć pisane wiadomości, własnością panów von Stertz, gdyż w 1351 r., w piątek po Bożym Ciele [17 czerwca 1351 r.], Heinrich von der Stercz podarował swojej żonie, Katarzynie, 14 łanów [dawna jednostka podziału pól] w Jaszkowej Górnej [niem. Ober Hannsdorf] i 6 łanów w Gorzanowie jako dożywocie (2). Dobra te należały w 1361 r. do Rüdigera i Titza (duchownego w zakonie joannitów), braci von Sterz (3), którzy byli synami tegoż. Ci sprzedali swój udział w Gorzanowie, mianowicie 6 oczynszowanych łanów w 1361 r. w czwartek po św. Janie Chrzcicielu [1 lipca 1361 r.], Jerke von Muschin. (4)
W 1382 r., w niedzielę po św. Bartłomieju [25 sierpnia 1382 r.] Nickel von Muscheczim sprzedał 8 prętów [dawna miara dł.] (5) dziedzictwa „pod pługiem" w Gorzanowie i dwie części udziału w połowie ryb tamże Hansowi von Muscheczim. (6)
W roku 1384 Thamo (Thomas) von Muschim posiadał część Gorzanowa i Roszyce [niem. Roschwitz]. (7) Ci panowie von Moschin przyłączyli następnie do swych posiadłości część tutejszych dóbr rycerskich, której jednak po pewnym czasie znowu się pozbyli.
W 1418 r. właścicielem był tu Nickel Moschen. (8)
W 1517 r. właścicielem Gorzanowa był Wolfgang von Moschen (9), o którym są też jeszcze przekazy w 1547 r. (10)
W roku 1569 właścicielem dworu, zwanego jeszcze obecnie „Moschenhof" (dwór Muszyn), w Gorzanowie był Hans von Moschen. (11) Tenże w 1574 r. polecił wybudować, istniejący jeszcze, budynek mieszkalny. (12) Około 1579 r. zakupił on tzw. „Tylny Dwór" w Krosnowicach [niem. Rengersdorf] wraz ze wszystkimi przynależnościami. (13)
Po jego śmierci, która nastąpiła około 1583 r. (14) jego dwaj synowie: Friedrich i Hans von Moschen podzielili pozostawione dobra. Pierwszy z nich otrzymał dobra rycerskie w Krosnowicach, a drugiemu przypadł Gorzanów wraz z Hohendorf [Hohndorf – Wyszki]. 11 lutego 1606 r. obaj bracia, za przyzwoleniem starosty kłodzkiego, zawarli umowę spadkową. (15) Postanowiono w niej, że jeżeli jeden z nich umrze bez pozostawienia męskiego potomstwa, wówczas wszystkie jego dobra lenne i dziedziczne przejdą na własność drugiego. Ponieważ Friedrich von Moschen zmarł 7 czerwca 1613 r. w wieku 51 lat (16) i pozostawił po sobie tylko dwie córki – Rosinę i Susannę (17), jego dobra przypadły Hansowi von Moschen. Ten był w 1615 r. rajcą sejmiku hrabstwa kłodzkiego; wcześniej, w 1602 r. był urzędowym zarządcą tych ziem (18). W 1619 r., w czasie rebelii czeskiej, został wysłany jako deputowany stanów kłodzkich do Pragi. W 1622 r. po stłumieniu rebelii, skonfiskowano mu z powodu udziału w niej wszystkie dobra. Zmarł na początku następnego roku 1623. Pozostawił syna Maksymiliana i trzy córki o imionach: Rosina, Susanna i Maria. (19)
W 1624 r. musiały one opuścić ojcowskie dobra dziedziczne Gorzanów i Wyszki. Dobra te wraz z dobrami dziedzicznymi Heinricha Ratschina sprzedano Hansowi Arbogastowi, baronowi von Annenberg. 14 grudnia 1646 r. doba lenne zostały zamienione w dobra dziedziczne. Od tego czasu tzw. folwark Muszyn w Gorzanowie jest stale połączony z tutejszym kluczem dworskim.
15 grudnia 1651 r. folwark ten spłonął w czasie powstałego w nim pożaru. Spłonęło 600 owiec, 60 sztuk bydła rogatego, 2 konie 8 małdratów [dawna jednostka miary objętości zboża= ok. 674 litrów – red.] grochu, 12 małdratów zboża i nie wymłócone zboże w stodołach. (20)
Rozdział III O właścicielach tzw. „dworu Raczyn" (Ratschinhof)
Ten folwark leży na prawym brzegu Nysy niedaleko od tzw. Góry Dębowej (Eichberg), jest także starym dobrem rycerskim, był niegdyś dobrem lennym, został jednak przez cesarza Ferdynanda III 8 czerwca 1638 r. przekształcony z lenna w dobro dziedziczne. (21)
W 1481 r. dobra te należały do Nicolasa Schedel von Knoblachsdorf. (22) Tenże zakupił w1418 r., ósmego dnia po Trzech Królach [14 stycznia 1418 r.] od Otto von Pannwitza część prawa do połowu ryb w najniżej dolnej części. (23) W 1421 r. zakupił od braci Ratold połowę wsi Mielnik [niem. Melling] (4 łany). (24) Tenże sprzedał w 1427 r., na wigilię Trójcy Świętej [9 czerwca 1427 r.] położony powyżej tego folwarku wolny łan dóbr rycerskich pani Agathe, małżonce Ernsta Bertholdsdorf, jednak z tym zastrzeżeniem, że rzeka, przepływająca od Mielnika przez ten łan, ma stale wpływać bez przeszkód do stawu Nicklasa von Knoblauchsdorfa. (25) W 1432 r. tenże zakupił od Nickela von Hermannsdorf wieś Hermannsdorf [część Piotrowic – niem. Petersdorf; dawniej osobna wieś – red.]. (26)
W 1461 r. dobra te należały do Kaspra Schedel von Knoblauchsdorfa. (27) W roku 1474, wieczorem przed dniem apostołów Piotra i Pawła [28 czerwca 1474 r.] przekazał on swoje dobra, jeżeli miałby umrzeć bezpotomnie, dzieciom Otto Wottick von Ratschin. (28), małżonka jego siostry, Anny. (29) Tenże w roku 1474, w wieczór przed dniem świętych męczenników Fabiana i Sebastiana [19 stycznia 1474] zakupił od pani Ottilii von Nymanz te dobra w Gorzanowie, które pozostawił jej brat, Kaspar von Knoblauchsdorf. (30)
Wspomniany wyżej Wottick von Ratschin posiadał dobra Gorzanów i połowę Mielnika jeszcze w 1501 r., (31) a po nim jego synowie: Kaspar, Friedrich i Christoph von Ratschin. Drugi z nich w 1533 r. należał do rady właścicieli dóbr lennych w Kłodzku. (32) Ci trzej bracia posiadali wspólnie także część obecnego dobra wolno sędziowskiego. W roku 1522 zakupili oni także drugą część Mielnika. (33) W 1532 r. w piątek po Bożym Ciele [23 kwietnia 1532 r.], Friedrich von Ratschin odstąpił chłopa w Starym Waliszowie Johannesowi, hrabiemu zu Hardeck i Glatz i otrzymał w zamian od niego innego, w Gorzanowie. (34)
10 stycznia 1542 r. król Ferdynand I konfirmował przywileje braci von Ratschin. (35)
Kaspar i Christopf z Raczyna zmarli prawdopodobnie bezpotomnie a czterej synowie Friedricha podzielili około 1559 r. ojcowiznę. Z tego podziału, Georg – trzeci syn Friedricha – otrzymał tzw. obecnie dwór Raczyn wraz ze wsią Mielnik i częścią w Starym Waliszowie. (36) Tenże posiadał to wszystko jeszcze w 1585 r. (37)
Po jego śmierci dobra te wraz ze wszystkimi przynależnościami przypadły jego synowi Hannsowi von Ratschin. Tenże 10 lutego 1599 r. w Bystrzycy dźgnął sztyletem swojego gajowego Hansa Mayera z Radkowa[niem. Wünschelburg]. Gdy ten zmarł następnego dnia (38), za ten czyn Hans musiał zapłacić karę w wysokości 300 talarów. (39)
W 1625 z powodu udziału w rebelii czeskiej stracił 1/3 swojego majątku. (40) Ponieważ nie mógł wykupić swoich dóbr, zostały one w 1628 r. przekazane wraz z Mielnikiem i częścią Starego Waliszowa kredytorowi arcyksięcia Karola, (41) a przez tego sprzedane Hansowi Abrogastowi, który posiadał już pozostałe udziały szlachty w Gorzanowie. 8 czerwca 1638 r. majątek ten wraz z Mielnikiem oraz kilkoma chłopami i zagrodnikami przemieniono z lenna w dobra dziedziczne. (42)
21 czerwca 1794 r. w folwark ten uderzył piorun, jednak nie wyrządził większych szkód.
Przypisy:
1) [Ta częśc opisu wymaga osobnego opracowania, gdyż dane zawarte w edycji pierwszej księgi sądu ziemskiego w Kłodzku, zawierają więcej faktów, dot. początków rodu von Mosch, niż podaje Kögler. - W.D.].
2) Kłodzki protokół urzędowy z tegoż roku. [Najstarsza księga sądu ziemskiego w Kłodzku folio 15 b. GQ 5/s. 20 oraz przypis 1- uwaga: „w oryginale przekreślono" – W.D.].
Katarzyna wyszła po raz drugi za mąż za Konrada von Scholza (Conrat von Solcz), gdyż 13 stycznia 1361 w pierwszej księdze sądu ziemskiego w Kłodzku zapisano: „An dem achten Tage noch dem obristin Tage (5.01.1361) Ist Komyn vor mich Wolfhart von Czedelicz, Hapman czu Glatz, vnd vor mynns hirrin man yn eyn gehegit dink Conrat von Solcz vnd hat vor reycht vnd vorlangit synir elichen hawsfraw frauwe Elisabet czen hubyn czu Albirndorf vnd sexgesse (sic) czu dem Ratin myt allem rechten, alz her besessin vnd gehabit hat, nich awz czu nemende, czu eyme rechtin lipgedine. [Najstarsza księga sądu ziemskiego w Kłodzku folio 15 b. GQ 5/s. 76. Zapis ten wyjaśnia przyczynę anulowania zapisu dożywocia, zapisanego jej 17.06.1361 r. przez Heinricha von der Stercz - W.D.]
3) Tamże.
4) Oryginał aktu zakupu w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
5) [Przyjmując, że pręt jako miara powierzchni wynosi 1/12 część łana, tj. ok. 1,5 ha, było to ok. 9 ha gruntu ornego. Przelicznik pręt: hektar zob. L. Barg, Demograficzny rozwój Polanicy od połowy XIV do początku XX w. [W:] H. Grzybowski, G. Wenzel, Polanica Zdrój wczoraj i dziś. T. 1 1347-1945. Nowa Ruda, 2006, s. 285].
6) Oryginał aktu zakupu w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
7) Kłodzki protokół urzędowy z tegoż roku. [Najstarsza księga sądu ziemskiego w Kłodzku folio 82a, dwa zapisy z 21.01.1384. GQ 5/s. 140 – W.D.].
8) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
9) Księga miejska Bystrzycy Kłodzkiej. [Obecnie zaginiona II księga miejska tego miasta – W.D.].
10) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
11) Jego brat Christoph posiadał w latach 1548-1561 przy drodze, którą pędzono bydło na pastwisko, poniżej Zabłocia [niem. Krotenpfuhl] wolne dobro (sztambuch rodu Haugwitzów, s. 139), który obecnie posiada wolny kmieć Franz Volkmer.
12) Zgodnie ze znajdującą się na nim datą budowy.
13) Księgi ławnicze w Żelaźnie [niem. Eisersdorf].
14) Tamże.
15) Jego odpis w kopiale „tylnego dworu".
16) Tak brzmi napis na jego kamieniu nagrobnym w Idzikowie [niem. Kieslingswalde].
17) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
18) Archiwum kolegium kłodzkiego, sg. K 7.
19) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
20) Pisemna kronika ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej.
21) Protokół komisji w zbiorach archiwum w Piszkowicach. [Archiwum rozproszone w 2 połowie XIX w. - W.D].
22) Druga księga miejska Kłodzka. [WAP Wr. 82/21/0/2/2 – W.D.].
23) Kopia aktu kupna-sprzedaży w Gorzanowie.
24) Oryginał tamże.
25) Druga księga miejska Kłodzka. [WAP Wr. 82/21/0/2/2].
26) Oryginał w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
27) Tamże.
28) Tamże.
29) Balb. tabell. genealog. [Tablice genealogiczne Bohuslava Balbina].
30) Trzecia księga miejska Kłodzka. [WAP Wr. 82/21/0/2/3].
31) Kancelaria urzędu w Korytowie [niem. Koritau]. [Rozproszone w drugiej połowie XIX w.].
32) Lib. Diplom. in Arch. Colleg. Glac. [Księga dyplomów (aktów mianowania) w Archiwum Kolegium Kłodzkiego].
33) Oryginał w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
34) Tamże.
35) Kopia w Gorzanowie.
36) Księgi ławnicze w Mielniku.
37) Kopia aktu zakupu oraz księga miejska Kłodzka.
38) Pisemna kronika ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej.
39) Ówczesny protokół urzędu kłodzkiego.
40) Kopia sentencji u mnie.
41) W kancelarii zamkowej w Gorzanowie.
42) Akta komisyjne z 1649 r.
Tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta
Redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń
CZĘŚĆ II: Ogólnie o właścicielach wsi Gorzanów
Majątek panów na Gorzanowie składa się z trzech siedzib rycerskich, mianowicie zamku, dworu Muszyn i dworu Raczyn wraz z przynależnościami, oraz z jednego majątku wolnego sędziego i wolnego kmiecia.(1) Te różne części miały też w starych czasach najczęściej różnych właścicieli. Jednak od 140 lat pozostają one zjednoczone w rękach jednego właściciela. Od prawie 150 lat Gorzanów wraz ze wsiami: Mielnik (niem. Melling), Nowa Łomnica (niem. Neulomnitz), Wyszki (niem. Hohendorf), Szklarnia (niem. Glasendorf), Sauergrund (osada obecnie wchodząca w skład Szczawiny – niem. Neubrunn), Gajnik (niem. Hahn), Huta (niem. Hüttengrund), Starkówek (niem. Neubatzdorf), Nowy Wielisław (niem. Neuwilmsdorf) oraz częściami Długopola Dolnego (niem. Niederlangenau), Starej Łomnicy (niem. Altlomnitz), Piotrowic (niem. Herrnsdorf) i Starego Waliszowa (niem. Altwaltersdorf) tworząc majorat rodziny hrabiów Rzeszy von Herberstein. Każdy aktualny właściciel z tego rodu ma w Gorzanowie urbarz piwny, prawo wyszynku piwa, prawo sądów wyższych i niższych na terenie całej wsi, prawo łowów na zwierzynę drobną i grubą na terenach majoratu i podległych gruntach oraz prawo patronatu nad kościołem.
Rozdział I – 1. O właścicielach zamku w szczególności
Ten folwark, do którego dołączono byłe gospodarstwo chłopskie, zwane Klar, jest starą siedzibą rycerską. Przed laty był on lennem, jednak 14 grudnia 1624 r. został na mocy dekretu cesarza Ferdynanda II zamieniony w wolne dobro (Allodium). (2)
Dobra te (albo przynajmniej część wsi) znajdowały się prawdopodobnie w rękach panów von Mülstein, gdyż w 1384 r., w piątek po Bożym Ciele [20 czerwca 1384 r.] Nickel Mülstein i jego syn, Hans, przepisali na Günthera von Sterza 9 łanów [niem. Huben] w Arnoldisdorf z 5 czynszami od nich(3). W 1361 r., w czwartek przed dniem św. Gawła [14 października 1361 r.], Thamme von Pannwitz przekazał swojej małżonce Elisabeth czynsze z 5 łanów w Arnoldisdorf jako dożywocie(4). Tę część posiadał w 1384 r. Hans von Pannwitz, przypuszczalnie syn poprzedniego(5).
W XV wieku ten tak zwany obecnie zamek przypadł panom von Knoblauchsdorf a następnie panom von Ratschin, którzy posiadali tzw. Ratschinhof [dwór Raczyn]. W 1540 r. zamek posiadał Friedrich von Ratschin, który w 1542 r. kupił tutejsze dobra wolnego sędziego. W 1547 r. we wtorek po Invocavit [1 marca 1547 r.] otrzymał on dla siebie i swoich potomków od ówczesnego namiestnika hrabstwa, Johanna von Bernsteina, zezwolenie na wolny, wykonywany bez przeszkód spław drewna Nysą dla swojego domu.(6)
Friedrich pozostawił po swojej śmierci, która nastąpiła około 1559 r., czterech synów o imionach Hans, Christoph, Georg i Heinrich(7), którzy podzielili pomiędzy siebie ojcowskie dobra. Najmłodszy, Heinrich, otrzymał obecny zamek wraz z udziałem w Piotrowicach i wzniósł ówczesny budynek zamkowy(8). W 1577 r. tenże Heinrich odkupił od cesarskich komisarzy wieś kameralną Starkówek oraz staw za Gorzanowem,(9) w 1580 część w Długopolu Dolnym,(10) w 1602 r Nowy Wielisław(11) a następnie także Nową Łomnicę (niem. Neulomnitz). Zakupił także tamtejsze dobra wolnego sędziego. Zmarł jako starszy stanu w 1612 r.
Jego trzej synowie: Heinrich, Friedrich(12) i Hans posiadali wspólnie(13) pozostawione przez ojca dobra.(14) Z powodu udziału w rebelii czeskiej utracili oni w 1623 r. całkowicie dobra lenne a dobra dziedziczne w połowie(15). Zostały one włączone w skład kamerarii pana kraju.
12 czerwca 1624 r. arcyksiążę Karol, biskup wrocławski, jako ówczesny właściciel hrabstwa kłodzkiego, dobra Raczyn i Muszyn, skonfiskowane Heinrichowi, wraz ze wszystkimi przynależnościami, lennem kościelnym, prawem sądów, Hansowi Arbogastowi, sprzedał wolnemu panu z Annenberg, za 52525 talary(16). 14 grudnia 1624 r. cesarz Ferdynand II zamienił wszystko, co dotąd było lennem, w dobra dziedziczne(17). Annenberg był wówczas królewskim kapitanem, radcą oraz panem dziedzicznym na Roztokach (niem. Schönfeld). 17 czerwca 1624 r. w Gorzanowie złożono mu hołd lenny(18). W 1628 r. zakupił on średni dwór (Mittelhof) w Starej Łomnicy wraz z przynależnymi doń wsiami Szklarnią i Sauerbrunn,(19) a następnie dobra Hansa Ratschina w Gorzanowie wraz ze wszystkimi przynależnościami. W 1633 r. został starostą krajowym(20), a 26 lutego 1636 r. otrzymał od cesarza Ferdynanda II tytuł hrabiego Rzeszy(21). Po śmierci swojej pierwszej małżonki, Juliany von Damnitz, która zmarła w 1625 r.(22) poślubił on Mariannę baronównę von Mettich, a po śmierci tejże 8 maja 1630 r.(23) zawarł po raz trzeci związek małżeński z Barbarą Katarzyną baronówną von Trautmannsdorf(24). Zmarł w Kłodzku 28 czerwca 1645 r. i został pochowany w tamtejszym kościele farnym(25).
Jego dobra przypadły obu synom zmarłego Karlowi Heinrichowi i Hansowi Arbogastowi, gdyż ci w 1646 r. tytułowali się „Herren auf Dornsberg, Burglätsch, Arnsdorf, Gläsen, Schönfeld und Lomnitz"(26). Ostatni [Hans Arbogast] prawdopodobnie wkrótce zmarł, a pierwszy z nich sprzedał około 1651 r. dobra Arnsdorf i Szklarnia wraz ze wszystkimi przynależnościami swojej siostrze, Marii Maksimilianie(27).
Poślubiła ona(28) w 1651 r. Johanna Friedricha, hrabiego Rzeszy von Herberstein.(29) Tenże podarował jej w 1659 jej dobra(30) [posag], co zostało potwierdzone przez cesarza Leopolda I 19 marca 1664 r.(31)
Jan Fryderyk wybudował w 1653 r.(32) i w następnych latach obecny zamek wraz z wieżą, na której znajduje się zegar, wybijający godziny. 5 czerwca 1657 r. na wieży tej osadzono kopułę.(33) Także założył przy zamku wielki ogród ozdobny i wypoczynkowy a na granicy gruntów ze Starą Łomnicą – zwierzyniec,(34) pod który dokonał wymiany części ziemi proboszcza na wspomnianą powyżej część gospodarstwa. W 1662 r. cesarz Leopold I udzielił mu zezwolenia na łowy grubej zwierzyny na wszystkich gruntach, należących do Gorzanowa(35). W 1667 r. zakupił tzw. Wasserhof wraz z dobrem Huta, położonym koło Zalesia (niem. Spätenwalde). W 1661 r. pomiędzy nim a jego poddanymi doszło do wielkiego sporu o świadczenia pańszczyźniane, w wyniku którego zbiegło około 300 chłopów(36), a sołtys ze Starkówka 10 marca 1661 r. przebił się nożem w więzieniu(37).
W 1669 r. tenże hrabia von Herberstein, za zezwoleniem pana kraju, uczynił z Gorzanowa i wszystkich przynależnych do niego dóbr fideikomis dla swej rodziny i dlatego na jego prośbę w 1670 r. dokonano zmiany nazwy tej wsi z Arnoldsdorf na Grafenort(38). Hrabia domagał się także nadania Gorzanowowi praw miejskich, jako siedzibie majoratu. Nie uzyskał jednak zgody na to, gdyż miasta Kłodzko i Bystrzyca, opierając się na ich przywilejach, zaprotestowały przeciwko temu(39). 23 marca 1664 r. zmarła jego pierwsza małżonka(40). W 1667 r. poślubił on Marię Elżbietę z domu von Wagensberg(41). Był on także tajnym radcą cesarskim i właścicielem dóbr lennych w hrabstwie kłodzkim, a zmarł 17 kwietnia 1701 r. w wieku 75 lat.(42) Jego owdowiała małżonka podążyła za nim 21 sierpnia 1712 r.(43) Jego córka, Maria Teresa, zamężna hrabina von Mettich, zmarła przed nim w 1695 r.(44)
Johann Friedrich pozostawił po swej śmierci dwóch synów o imionach: Johann Friedrich i Johann Leopold. Pierwszy z nich, jako starszy, odziedziczył dobra majoratu w Gorzanowie wraz ze wszystkimi przynależnościami. Drugi otrzymał położone na Śląsku dobra alodialne Przydroże Małe i Duże (niem. Schnellendorf), Węgry (niem. Wangern) oraz inne.(45)
Jan Fryderyk Młodszy (Johann Friedrich der Jüngere) – hrabia Rzeszy von Herberstein, drugi właściciel majoratu w Gorzanowie, miał małżonkę Marię Karolinę, baronównę von Zierotin.(46) Tenże był starostą w Kłodzku, i jako taki został 30 stycznia 1696 r. przez swojego ojca, jako uznanego komisarza królewskiego, przedstawiony stanom i osadzony na urzędzie. Z pełnienia tego urzędu zrezygnował 13 kwietnia 1701 r.(47) i zmarł w grudniu 1712 r.(48) Jego owdowiała żona zmarła potem w Wiedniu w 1719 r.(49)
Majorat Gorzanów przypadł teraz jego jedynemu synowi Johannowi Antonowi. Tenże odziedziczył też po swojej matce w 1719 r. dobra w Krosnowicach (niem. Rengersdorf).(50) Ponieważ jednak zmarł on 6 lipca 1720 r. w Pradze na tyfus nie pozostawiając potomków(51), alodium Krosnowice przypadło, zgodnie z testamentem, jego małżonce, Marii Antoninie, hrabini Rzeszy von Lichtenstein, która następnego roku wyszła za mąż za Franza Leopolda hrabiego Rzeszy von Waldstein(52). Natomiast majorat Gorzanów przypadł kolejnemu agnatowi [dawniej krewny w linii męskiej] Johannowi Leopoldowi na Węgrach, bratu jego ojca.
Tenże Jan Leopold poślubił najpierw Marię Teresę, z domu hrabiów Rzeszy z Międzylesia (niem. Mittelswalde)(53). Po jej śmierci ożenił się z Marią Rozalią, hrabiną von Gregerin.(54) Zmarł także bezpotomnie w 1728 r.
Potem majorat gorzanowski przypadł jego (steiermarkische) sytyrjskiej linii a to Johannowi Gundacker, hrabiemu Rzeszy von Herberstein. Tenże był jeszcze niepełnoletni i znajdował się pod opieką swej matki, Marii Józefiny, z domu hrabina von Breuner(55). W 1735 r. objął samodzielny zarząd nad dobrami a zmarł w 1770 r.
Jego syn, także o tym samym imieniu [Jan Leopold von Herberstein], został następnie właścicielem Gorzanowa. Poślubił on Antonię z domu hrabinę von Schrattenbach. Po jej śmierci zawarł związek małżeński z hrabiną Rzeszy von Stargk. Ten pan majoratu założył dwie kolonie: Gajnik (Hain) i Huta (Hüttenguth, Hüttengrund) i sprzedał w 1797 r. tzw. Brandpusch w Różance (niem. Rosenthal) za 14000 RTh Królewsko-Pruskiemu Radcy Komercjalnemu Christophowi Ludwigowi w Międzylesiu. W 1801 r. przekazał majorat w Gorzanowie w zarząd swojemu jedynemu synowi o imieniu Johann Hieronymus. Jego małżonką była Henriette, z domu hrabina Rzeszy von Salm-Kyrburg. Johann Gundacker, hrabia Rzeszy von Herberstein, zmarł w 1810 r.
c.d.n.
Przypisy:
1) Zwany obecnie Wasserhof.
2) Oryginał dekretu w archiwum zamkowym w Gorzanowie. [Obecnie zaginiony]
3) W najstarszej księdze protokołów sądu ziemskiego w Kłodzku fol. 6. [GQ V/8]
4) Tamże fol. 53. [GQ V/86]
5) Tamże, za rok 1384. [GQ V/139. Wpis z 21 stycznia 1384 r.]
6) Oryginał przywileju w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
7) Hans zakupił Skrzynkę, Christoph posiadał dobra Klar, Georg majątek rycerski Seliger.
8) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
9) Oryginał aktu konfirmacji w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
10) Tamże.
11) Tamże.
12) Friedrich zmarł przed osiągnięciem pełnoletności w 1625 r.
13) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
14) Gorzanów, Piotrowice, Długopole Dolne, Nowy Waliszów i Starkówek.
15) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
16) Kopia aktu transakcji w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
17) Oryginał aktu konfirmacji w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
18) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
19) 2 grudnia 1628 r, cesarz Ferdynand III udzielił mu ma jego prośby prawa do odłowu saren na dobrach w Łomnicy i w Gorzanowie (kopia w archiwum urzędu podatkowego).
20) Rękopis ówczesnego kłodzczanina.
21) Oryginał dyplomu w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
22) Stary protokół urzędowy.
23) Lib. Decan. Hieron. Keck. Fol. 14 [GQ/III, s. 91].
24) Dokumenty dóbr Melthin.
25) Tamże.
26) List, uwalniający z poddaństwa (Losbrief) datowany 12 maja 1646 r.
27) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
28) Tamże.
29) Którego ojciec wraz z trzema braćmi, dotychczas baroni, zostali w 1644 r. hrabiami Rzeszy.
30) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
31) Oryginał dyplomu w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
32) Napis nad wejściem, item Monumenta histor. stemmatis Herberst.
33) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 24 lipca 1695 r. w wieżę zamkową uderzył piorun, jednak nie wyrządzając większych szkód. W 1799 r. wieżę pokryto nowym dachem, kopuła została odnowiona i 26 września ponownie osadzona na wieży. Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
34) Rapsod żałobny Platzera – kazanie wygłoszone z powodu jego [Jana Fryderyka] śmierci.
35) Oryginał przywileju w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
36) Drukowany spis tychże w archiwum kolegium kłodzkiego, Q4.
37) Tamże.
38) Oryginał przywileju w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
39) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
40) Opis uroczystości żałobnych został wydany drukiem w 1665 r.
41) Rapsod żałobny Platzera...
42) Rapsod żałobny Schreibera.
43) Historia Coll(egii) Glac(ensis) do 1712 r.
44) Rapsod żałobny Platzera…
45) Sztambuch rodu Haugwitzów s. 140.
46) Archiwum parafialne w Krosnowicach.
47) Historia Coll(egii) Glac(ensis) do 1712 r.
48) Tamże.
49) Tamże.
50) Tzw. zamek (Schlosshof).
51) Archiwum parafialne w Krosnowicach.
52) Tamże.
53) Rapsod żałobny Platzera…
54) Archiwum parafialne w Krosnowicach.
55) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
Tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta
Redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń
Rozdział II
O kaplicy odpustowej św. Antoniego w Gorzanowie.
Kaplica stoi we wschodniej części wsi, w zaroślach, u stóp tzw. Góry Dębowej [niem. Eichberg]. Jest to budowla okrągła, ma jeden ołtarz i małą wieżę z jednym dzwonem. Przy niej znajduje się pustelnia i mieszkanie opiekuna kaplicy.
Kaplica została wybudowana przez Johanna Friedricha, hrabiego Rzeszy von Herbersteina Starszego, zgodnie z otrzymanym zezwoleniem konsystorza praskiego z 10 września 1660 r. (1) Wzniesiono ją ku czci św. Franciszka Ksawerego i Antoniego Padewskiego. Konsekrował ją 13 czerwca 1665 r. kardynał i arcybiskup praski Ernest von Harrach(2). Tenże [arcybiskup] zezwolił ponadto 1 lipca 1665 r., aby w dniu odpustu, kiedy kaplica nie będzie w stanie pomieścić ilości przybyłego ludu, można było zbudować na zewnątrz jeszcze Altare portalite [ołtarz przenośny – red.].(3) Obecnie (1807 r.) uroczysta msza w tej kaplicy odbywa się tylko raz w roku, a to w niedzielę po dniu św. Antoniego Padewskiego (niedziela po 13 czerwca). Założyciel tejże kaplicy utworzył także fundację, zgodnie z którą w tejże kaplicy w każdy wtorek ma być odprawiona msza święta.
Rozdział III
O kaplicy zamkowej w Gorzanowie
Kaplica znajduje się na wewnętrznym podwórcu budowli zamkowej. Została poświęcona św. Męczennikowi Jerzemu i ma jeden ołtarz. Już w 1631 r. pan von Annaberg miał na swoim ówczesnym zamku kaplicę domową, w której miała być odprawiana msza święta(4), a w 1641 roku 12 września otrzymał odnowione zezwolenie na odprawianie mszy św. w kaplicy zamkowej dla siebie i swojej małżonki.
Około 1653 r. podczas budowy obecnego zamku położono także fundamenty pod kaplicę zamkową. Na podstawie zezwolenia konsystorza z 6 maja 1678 r. została ona w tymże roku wyremontowana i powiększona(5). 17 czerwca 1678 dziekanowi hrabstwa kłodzkiego i proboszczowi w Roztokach [niem. Schönfeld], Maksymilianowi von Podhorsky'emu, udzielono pełnomocnictwo do dokonania konsekracji tej rozbudowanej kaplicy(6).
27 marca 1677 r. na prośby hrabiego von Herbersteina konsystorz praski udzielił zezwolenia ustawienia na przeciąg ostatnich trzech dni Wielkiego Tygodnia w tej kaplicy Sanctissimum [adoracja przy Grobie Pańskim] przy Grobie Świętym, jeżeli nie spowoduje to jakichkolwiek szkód dla kościoła farnego. Także miano odprawiać tu zwykłe ceremonie(7). 5 marca 1678 r. zezwolono na odprawianie w tejże kaplicy zamkowej jak i w kaplicach pw. św. Barbary i św. Antoniego, w każdym dowolnym dniu, cichych i śpiewanych mszy świętych, jednak bez szkody dla Służby Bożej w kościele farnym(8). Obecnie (1807 r.) uroczysta msza święta w tej kaplicy odprawiana jest tylko raz w roku, w dniu tytularnego święta św. Jerzego Męczennika.
Przypisy:
1)Kopia w archiwum parafialnym w Gorzanowie.
2)Archiwum parafialne w Gorzanowie.
3)Tamże.
4)Lib. Decan. Hieron. Keck. Fol. 122. [GQ/III, s. 176].
5) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
6)tamże.
7)Tamże.
8)Tamże.
Historyczny opis parafii Gorzanów według Josepha Köglera – cz. II
Tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta
Redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń
Spośród proboszczów tego kościoła znani są następujący:
1. Johannes Pleckenbauch. Był w 1456 r. altarzystą ołtarza Czterech Świętych Doktorów Kościoła w kościele parafialnym w Bystrzycy Kłodzkiej [niem. Habelschwerdt](1). Po pewnym czasie został plebanem w Gorzanowie. Ze względu na małe dochody z tej prebendy ówczesny administrator arcybiskupstwa praskiego, Wenzel von Crumlau, zezwolił mu także na zachowanie prebendy bystrzyckiej(2).
2. Michael Kern. Urodzony w Kłodzku [niem. Glatz]. Był proboszczem w 1508 r.(3) W 1516 r. znajdujemy go jako proboszcza w Ścinawce Górnej(4) [niem. Oberstein], dokąd został przeniesiony.
3. Paulus Jung. Także z Kłodzka. Zanotowany jako proboszcz z Arnsdorf [Gorzanów] w latach 1517 i 1524(5).
4. Stanislaus Wendeler. Był tu proboszczem w 1445 r.(6) [chodzi raczej o 1545 r. - red.].
5. Michael, którego nazwisko jest nieznane. Należał do zwolenników nowej nauki wiary Kaspra Schwenkfelda, a ponieważ w 1546 r. przez dłuższy czas nie było proboszcza w Bystrzycy, tutejszy [gorzanowski] proboszcz wygłaszał każdej niedzieli po południu kazania także tam(7).
6. Kaspar Stender. Początkowo był kanonikiem regularnym w Nysie, jednak za przykładem wielu mu współczesnych opuścił klasztor i ożenił się. Około 1554 r. był proboszczem w Gorzanowie, skąd w 1556 r. został przeniesiony do Bystrzycy(8). Jeżeli chodzi o jego wyznawanie wiary, to zależała ona od okoliczności. „Mógł on" - jak powiada stary rękopis(9) „obracać się jak płaszcz zgodnie z wiatrem i miał trzy konfesje, potrafił lepiej grać na gęślach, niż wygłaszać kazania". Ponieważ musiał w 1558 r., podobnie jak większość pozostałych proboszczów hrabstwa, stawić się przed cesarską Komisją Religijną w Kłodzku i wytłumaczyć się ze swego odstępstwa od doktryny, w sporządzonym przy tej okazji protokole(10) zapisano o nim, co następuje: „Caspar Stender, Plebanus in Hawelswerd, ordinis Cruciferorum de Neissa, uxoratusm homo garrulus, artificio ein Fiedler, tot habuit in fide varietates, quot chordas in testudine, Päbstisch, Lutherisch, Schwenkfeldisch". W ostatnich latach trwał prawdopodobnie przy nauce i porządku Kościoła katolickiego i zmarł w Bystrzycy Kłodzkiej w 1563 roku(11).
7. Johannes Münch. Przypuszczalnie był następcą na urzędzie swojego poprzednika. Podczas wizytacji generalnej kościołów, dokonanej przez archidiakona Naetiusa w roku 1560, stał się podejrzanym ze względu na wyznawaną wiarę(12). Tenże miał wówczas pole, przynoszące rocznie 15 korców zboża, rocznie 18 fur(13) siana, bardzo dobry las i staw. Łąka była w posiadaniu szlachty. Proboszcz otrzymywał za nią czynsz w wysokości 6 szylingów rocznie. Ponadto miał prawo do rocznej dziesięciny snopowej w wysokości 7 małdratów zboża(14). Tenże został skazany na zapłacenie 36 guldenów węgierskich za szkody, wyrządzone proboszczowi z Bystrzycy(15).
W tym czasie w hrabstwie kłodzkim znowu poczęły szerzyć się nowinki religijne, przede wszystkim jednak nauka Lutra, w większym niż dotychczas stopniu i wiele kościołów było stopniowo obsadzanych przez proboszczów nowej wiary. Także tutejszy proboszcz w 1564 r.
8. Jeremias Jordan przypuszczalnie przystąpił do religii luterańskiej. Podczas pełnienia przez niego czynności proboszcza, a to w wymienionym już 1564 r., 17 lipca, w tutejszy stary budynek plebanii uderzył piorun, wpadł do pomieszczeń, ale jedynie nieco uszkodził belki(16). W 1572 roku(17) wybudowano nowy budynek plebanii(18).
9. M. Johannes Schmied, który ponadto podpisywał się jako Faber. Tegoż zapisano jako proboszcza w Gorzanowie w latach: 1597-(19) i 1609-(20).
Po stłumieniu rebelii czeskiej, w której uczestniczyło także hrabstwo kłodzkie, w latach 1623 i 1624 wszyscy luterańscy kaznodzieje, których było ponad 60-(21), zostali na rozkaz cesarza Ferdynanda II wygnani z terenu hrabstwa, a wszystkie tutejsze kościoły znowu oddane pod zarząd katolickich kaznodziei. Przy tej okazji w grudniu 1623 r. w Gorzanowie został osadzony katolicki proboszcz(22), a był nim:
10. Adam Sebastian Weiß, Ślązak, z klasztoru cystersów w Henrykowie(23). Temuż przydzielono także, ze względu na brak księży katolickich, do opieki duchownej jako filię, parafię w Starej Łomnicy [niem. Altlomnitz]. Tenże założył najstarsze, zachowane jeszcze, księgi kościelne w Gorzanowie i w Starej Łomnicy. Za jego czasów także luterańscy mieszkańcy tej parafii stopniowo nawracali się na wiarę katolicką. W 1631 r. spowiedź wielkanocną w tej parafii odbyło już 840 parafian(24). Roczne dochody proboszcza z dziesięciny wynosiły 12 małdratów i 6 korców pszenicy(25). Wyżej wymieniony proboszcz zmarł tutaj pod koniec 1631 r. Po nim nastąpił:
11. Georg Augustin Wolf z Lubomierza [niem. Liebenthal] ze Śląska(26). Za jego czasów, mianowicie w 1633 r., w całym hrabstwie kłodzkim szalała zaraza. Także w parafii Gorzanów zmarło na nią kilkuset mieszkańców(27). Wyżej wymieniony proboszcz złożył rezygnację w 1635 r.(28) Jego następcą był:
12. Johannes Forst z Bambergu, kaznodzieja z zakonu Karmelitów. Tenże był tutaj proboszczem aż do 1662 r., kiedy zrezygnował(29). Na jego miejsce przybył w 1663 r.
13. Andreas Meola, Neapolitańczyk, do tego czasu nauczyciel domowy u tutejszych właścicieli dóbr(30). Za jego czasu część pola, posiadanego przez proboszczów tej parafii, została, za zgodą praskiego konsystorza, odstąpiona panom tych ziem, celem założenia na niej zwierzyńca. Jako odszkodowanie proboszcz otrzymał część byłego gruntu kmiecia, tzw. Kolbengut. Wspomniany proboszcz także zrezygnował w 1671 r a jego następcą został 25 sierpnia:
14. Heinrich Alois Beyer(31) Ślązak, będący dotąd tutaj kapłanem(32). Po trzech latach, 5 maja 1674 r.(33) został oddalony z tutejszej parafii(34), a po nim w roku 1674 nastąpił:
15. Christian Benedikt Wagner(35). Tenże urodził się w Kłodzku i był przez kilka lat kapłanem w Lewinie [niem. Lewin], a następnie przez krótki czas w Krosnowicach [niem. Rengersdorf]. W roku 1678 zrezygnował z probostwa w Gorzanowie(36) i został proboszczem w Ludwikowicach Kłodzkich [niem. Ludwigsdorf], skąd jednak został oddalony(37). W 1716 r. obchodził w Kłodzku 50-lecie swego kapłaństwa(38). Prawdopodobnie żył tam jako altarysta.
16. Georg Adam Lachnit z Międzylesia [niem. Mittelwalde]. Został po rezygnacji swego poprzednika, 27 października 1678 r., proboszczem w Gorzanowie(39). W 1690 r. 1 listopada został powołany jako proboszcz w swoim rodzinnym mieście, gdzie też zmarł 4 sierpnia 1703 r. w wieku 61 lat(40). Jego następcą w Gorzanowie był:
17. Christoph Jarisch z Radkowa [niem. Wünschelburg](41). Wcześniej był tutaj przez kilka lat kapłanem. Tenże zmarł tu w 1730 r.(42) Po nim urząd proboszcza objął:
18. Johann Friedrich Rupprecht, dotąd tutejszy kapłan. Urodził się w Skibie koło Kłodzka [niem. Scheibe bei Glatz](43) i zmarł w 1739 r.(44) Jako jego następcę zarekomendowano:
19. Ignaza Seipelta z Nowego Waliszowa [niem. Neuwaltersdorf], który już wcześniej od 8 lat był kapłanem w tej miejscowości. Za czasów jego urzędowania kościół w Starej Łomnicy z należącymi do niego wsiami, który od 1623 należał jako filia do probostwa w Gorzanowie, został 16 września 1755 r. oddzielony od parafii w Gorzanowie i przywrócono mu rangę samodzielnej parafii. W zamian za to, w 1786 do parafii Gorzanów przyłączono wieś Mielnik [niem. Melling], należącą do tego czasu do parafii w Krosnowicach. 12 października 1788 r. świętował on jubileusz 50-lecia swego kapłaństwa i pobłogosławił jednocześnie dwie pary małżeńskie, które także świętowały swój 50-letni jubileusz, a którym udzielał on ślubu. Od wczesnych lat życia chorował na podagrę a zmarł 11 lutego 1792 r. w wieku 85 lat. Po nim nastąpił:
20. Franz Dinter. Tenże, urodzony w Karłowie [niem. Karlsberg], został w 1776 r. we Wrocławiu [niem. Breslau] wyświęcony na kapłana. Od tego czasu był kapłanem w Gorzanowie. Zmarł 20 kwietnia 1806 r. w wieku 55 lat. Po nim nastąpił:
21. Anton Heinrich. Tenże urodzony w Kłodzku, został w 1790 r. kaznodzieją, następnie przez dwa lata był kapłanem w Lądku Zdroju [niem. Bad Landeck] i wreszcie przez 14 lat kapłanem w swoim rodzinnym mieście.
**
Oprócz niego posługi duchowne w parafii Gorzanów pełnią obecnie (1807 r.) jeszcze dwaj kapłani. Poddani, przypisani do dóbr proboszcza, to jeden ogrodnik i jeden chłop, posiadający chatę.
Spośród kapłanów, którzy obok proboszczów spełniają posługę duchowną w tej parafii, znani są następujący.
Po ponownym wprowadzeniu religii katolickiej posługę duchowną w Gorzanowie sprawował początkowo tylko proboszcz. W połowie XVII w. został tutaj osadzony także kapłan. Na początku XVIII w. było dwóch kapłanów.
1. Christoph Wenzel z Nowej Rudy [niem. Neurode]. Był tu kapłanem w 1664 r.(45) W 1677 r. został proboszczem w Krosnowicach, gdzie też zmarł w tutejszym kościele 14 lutego 1695 r. w skutek wylewu krwi do mózgu(46). 2. Heinrich Alois Bayer został tutaj kapłanem w 1668 r., a w 1671 r. proboszczem(47). 3. Jacob Joseph Wesäus został kapłanem w 1682 r.(48) 4. Christoph Jarisch był tu kapłanem w 1684 r.(49) a w 1690 r. otrzymał tutejszą parafię, którą zarządzał przez 40 lat. 5. Joh. Christian Ritter. Tenże został tu osadzony w 1690 r. jako kapłan(50). W roku 1697 został proboszczem w Wojciechowicach [niem. Königshain], gdzie zmarł 11 lutego 1733 r. w wieku 66 lat(51). 6. Joseph Jeremias Renner, urodzony w Zdoňovie [niem. Merkelsdorf bei Braunau](52). Początkowo odbywał przez ¾ roku nowicjat w zakonie Kapucynów. Ponieważ czuł się jednak zbyt słabym, aby móc się podporządkować surowym regułom zakonu, został pielgrzymem, a od 1705 r. kapłanem w Gorzanowie(53). W 1713 r., kiedy w Starej Łomnicy szalała zaraza, zgłosił się do posługi duchownej przy zarażonych chorobą. W 1717 r. został przeniesiony z Gorzanowa jako proboszcz do Krosnowic. Tam w 1730 r. prowadził Bractwo Trójcy Świętej i zmarł 6 lipca 1743 r.(54) 7. Johannes Leimberer. Był tutaj kapłanem w 1707 r.(55) Potem został przeniesiony do Wojborza [niem. Gabersdorf]. W 1715 r. został proboszczem w Ścinawce Dolnej [niem. Niedersteine], gdzie zmarł 27 grudnia 1725 r.(56) 8. Joseph Herdler z Jodłowa [niem. Thanndorf] był tutaj około 1717 r. kapłanem, w roku 1719 został przeniesiony do Krosnowic(57), skąd w 1729 r. odszedł do Starego Wielisławia [niem. Altwilmsdorf]. W 1735 r. był proboszczem w czeskim Vitkovie [niem. Wigstädtel], gdzie też zmarł 21 lutego 1744 r.(58) 9. Johannes Jacob Kugler. Był tu kapłanem w 1716 r.(59) 10. Friedrich Rupprecht. Był tu kapłanem w 1719 r., a w 1731 r. proboszczem(60). 11. Johann Georg Weigang z Żelazna [niem. Eisersdorf]. Tenże był kapłanem w 1724 r. W roku 1732 został przeniesiony do Ołdrzychowic Kłodzkich, gdzie zmarł 14 października 1742 r. (61) 12. Ignaz Seipel. Był tu kapłanem w 1731 r., a w 1739 r. proboszczem. Zmarł w 1792 r. 13. Franz Nentwig ze Starego Wielisławia był tu kapłanem w 1738 r.(62), a w 1747 r. proboszczem w Jaszkowej Dolnej [niem. Niederhannsdorf], gdzie zmarł 15 października 1767 r.(63) 14. Joseph Mattersdorfer. Był tu kapłanem w 1740 r. Zmarł w Bystrzycy 25 lutego 1748 r. także jako kapłan(64). 15. Joseph Schäfer, Ślązak, był tu kapłanem w 1743 r. a w 1752 r. proboszczem w Trzebieszowicach [niem. Kunzendorf], gdzie zmarł 16 marca 1786 w wieku 82 lat(65). 16. Ignatz Nimbs z Szalejowa Górnego [niem. Oberschwedeldorf] był tu w 1744 r. kapłanem(66), a następnie w Kłodzku, skąd w roku 1761 zastał przeniesiony jako proboszcz do Konradowa [niem. Konradswalde], gdzie zmarł 10 listopada 1803 r. w wieku 86 lat(67)17. Dominikus Heymann z Ołdrzychowic Kłodzkich [niem. Ullersdorf] był tu w 1749 r. zatrudniony jako kapłan. W 1764 r. został proboszczem w Roztokach [niem. Schönfeld], gdzie zmarł 1 kwietnia 1779 r. 18. Anton Folkmer ze Strachocina [niem. Schreckendorf] był tu kapłanem w 1751 r. Zmarł tamże jako altarysta 5 października 1793 r., w wieku 72 lat. 19. Thaddäus Stettmeyer z Lądka, przedtem kapłan w Różance [niem. Rosenthal]. Tenże był w 1757 r. kapłanem w Kłodzku. Stamtąd został przeniesiony w 1761 r. do Gorzanowa. W 1772 r. został proboszczem w Starej Łomnicy, gdzie zmarł 31 marca 1805 r. 20. Franz Ulrich z Bożkowa [niem. Eckersdorf]. Tenże był tu kapłanem w 1773 r., jednak już po kilku miesiącach został przeniesiony do Krosnowic. W 1777 r. został proboszczem w Szalejowie Górnym. Ponieważ jednak musiał tę parafię opuścić po trzech miesiącach z powodu sporu o prawo prezentacji, otrzymał w zamian parafię w Racławicach Śląskich [niem. Deutsch Rasselwitz]. Po czterech latach został stamtąd przeniesiony do Włodzienina [niem. Bladen], gdzie zmarł 12 marca 1801 r. w wieku 55 lat(68). 21. Jakob Schubert z Kłodzka. Był następcą poprzedniego jako kapłan w Gorzanowie a potem był kapłanem w Wambierzycach [niem. Albendorf]. Odszedł na Śląsk i został początkowo kapłanem, potem zaś proboszczem w Lubomierzu [niem. Liebenthal]. 22. Anton Hütter z Nowego Waliszowa [niem. Neuwaltersdorf]. Był tu kapłanem od 1776 r. dopóki nie został w 1805 r. proboszczem w Starej Łomnicy. 23. Franz Dinter był kapłanem w latach 1777-1792. W ostatnich latach był tu proboszczem. 24. Josef Vogel z Pławnicy [niem. Plomnitz]. Starszy kapłan w Gorzanowie. Zatrudniony w 1795 r. 25. Emmanuel Läufer z Mielnika. Młodszy kapłan. Zatrudniony od 1805 r.
Spośród innych sług kościelnych w Gorzanowie znani są ze starych czasów następujący: w 1618 r. Ernst Schweidler był tutaj skrybą kościelnym (zwany teraz nauczycielem)(69). W 1560 r. kościelnymi byli Ernst Gerhard i N. Peschke(70).
c.d.n.
Przypisy:
1) Archiwum przy Kolegiacie Kłodzkiej. Litera M nr 12. 2) Tamże. 3) W księdze miejskiej Kłodzka z lat 1499-1530. [WAP Wr. 82/21/0/2/3]. 4) Tamże. 5) Tamże. 6) Księgi ławnicze Starego Wielisławia. 7) Dawna rękopiśmienna kronika Bystrzycy Kłodzkiej. 8) Rękopiśmienna kronika ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej. 9) Tamże. 10) In libro Decan. ab Archid. Neaetio a. 1560 conscripto fol. 20. [zapisano w księdze dekanatu archidiakona Neaetiusa w roku 1560 folio 20, zob. GQ/III, s. 49 – WD]. 11) Rękopiśmienna kronika ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej. 12) In eodem libro: Decan. ab Archid. Neaetio a. 1560 conscripto fol. 24 [por. GQ/III, s. 42 – WD ]. 13) [Korzec i małdrat – dawne miary wielkości zboża. W Prusach w 1816 r. 1 małdrat =12 korców=3 beczki = 674,1 litrów. Ze względu na wielkie różnice, występujące w wielkości jednostek obliczeniowych wagi i pojemności w różnych krajach i niemożliwości ustalenia, jaki system obliczeniowy stosował Neaetius w swoich notatkach, zrezygnowałem z przeliczania jednostek obliczeniowych ma miarę metryczną. - WD]. 14) Lib. Decan. Christ. Neaetii, fol. 24. [GQ/III, s. 42 – WD]. 15) Copia sententiae in libro decan. Neaetii fol. 142. [Kopia wyroku w księdze dekanatu Neaetiusa folio 142; GQ/III, s. 86-87 – WD]. 16) Rękopiśmienna kronika ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej. 17) Zgodnie z napisem, znajdującym się nad wejściem. 18) Który to budynek jest do dziś (1807). 19) Najstarsza księga chrztów Międzylesia. 20) Rękopis ówczesnego mieszkańca Kłodzka. 21) Aelurius, Glaciographia s. 302. 22) Archiwum parafialne w Łomnicy. 23) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 24) Lib. Decan. Hieron. Keck. Fol. 139. [GQ/III, s. 201 – WD]. 25) Tamże. 26) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 27) Księgi pogrzebowe Gorzanowa i Starej Łomnicy. 28) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 29) Tamże. 30) Tamże. 31) Originale investiturae in archiv. Decan. tit. Invest. [Oryginał aktu inwestytury w archiwum dekanatu kłodzkiego]. 32) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 33) W archiwum dekanatu kłodzkiego, wśród pism parafii Gorzanów. 34) Index rescriptionum Archiepisc. ab 1613 usque 1680 in archiv. Decan. [Indeks pisemnych odpowiedzi arcybiskupstwa od 1613 do 1680 r. w archiwum dekanatu]. 35) W archiwum dekanatu kłodzkiego, wśród pism parafii Gorzanów. 36) Tamże. 37) W archiwum dekanatu kłodzkiego, wśród akt parafii Ludwikowice Kłodzkie. 38) Diarium Capellan. Glac. 39) Originale investiturae in archiv. Decan. tit. Invest. 40) Archiwum parafialne w Międzylesiu. 41) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 42) Tamże. 43) Tamże. 44) Tamże. 45) Archiwum dekanatu. 46) Archiwum parafialne w Lewinie. 47) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 48) Tamże. 49) Tamże. 50) Tamże. 51) Archiwum parafialne w Wojciechowicach. 52) Archiwum parafialne w Krosnowicach. 53) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 54) Archiwum parafialne w Krosnowicach. 55) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 56) Archiwum parafialne w Ścinawce Dolnej. 57) Archiwum parafialne w Krosnowicach. 58) Pisemna wiadomość ówczesnego mieszkańca Lesicy [niem. Freiwalde – wieś koło Międzylesia]. 59) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 60) Tamże. 61) Archiwum parafialne w Ołdrzychowicach Kłodzkich. 62) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 63) Archiwum dekanatu. 64) Tamże. 65) Archiwum parafialne w Trzebieszowicach. 66) Archiwum w Konradowie. 67) Archiwum dekanatu. 68) „Schlesische Provinzialblätter”, marzec s, 317. 69) Księga chrztów z 1591 r. w Bartošowicach [niem. Böhmisch Batzdorf]. 70) Lib. Decan. Christ. Neaetii, fol. 24.
Wstęp*
Zanim przystąpię do Köglerowskiego przedstawienia historii parafii Gorzanów, pragnąłbym przedstawić w skrócie historię tej uroczej miejscowości z jej pięknym, ostatnio odbudowywanym, zamkiem. Gorzanów [niem. Grafenort] położony jest w Rowie Górnej Nysy, na pograniczu Wysoczyzny Łomnicy i Obniżenia Bystrzycy Kłodzkiej, u stóp pasma Krowiarek. Od 1945 do roku 1954 był siedzibą samodzielnej gminy a potem, do 1972, gromady Gorzanów. Obecnie wchodzi w skład gminy Bystrzyca Kłodzka. Integralną część Gorzanowa stanowi przysiółek Muszyn [niem. Moschenhof] z zachowanym budynkiem dworskim.
Już w XII w. wznosił się tu gród obronny. Potem, na początku XIV w., pomiędzy obecnym zamkiem a kościołem, wzniesiono zamek, który został zniszczony w 1470 r., w czasie walk pomiędzy Ślązakami a królem Jerzym z Podiebradów. Resztki budowli użyto do wzniesienia obecnego zamku w Gorzanowie. Już w XIV stuleciu istniała tu parafia ze szkołą, piekarnia, młyn wodny i kuźnica. Podczas wojny trzydziestoletniej obaj współwłaściciele wsi (rodziny Raczynów i Muszynów) przeszli na szwenkfeldyzm*. Po jej zakończeniu dobra Gorzanów zostały, podobnie jak większość posiadłości innowierczych mieszkańców hrabstwa kłodzkiego, skonfiskowane przez władze cesarskie. Kilka lat później wieś zakupił hrabia von Annaberg, a trzydzieści lat później Jan von Herberstein. Jego potomkowie posiadali Gorzanów aż do XX w.
W XIX w. wieś dynamicznie rozwinęła się pod względem gospodarczym, kulturalnym i turystycznym. Funkcjonowały tu: szkoła, młyny wodne, tartaki i browar. Zamek, na którym urządzono zawodowy teatr, udostępniono dla zwiedzających. We wsi działała lokalna sekcja Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego, niezmiernie zasłużona dla rozwoju turystyki i badań nad historią tych ziem organizacja [niem. Glazer Gebirgsverein].
Zabytki
Gorzanów posiada liczne pamiątki architektoniczne, wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków. Na szczególną uwagę zasługuje zespół zamkowy z 1570 r., przebudowany w latach 1653-1657. Obecny wygląd uzyskał po przebudowie w XIX stuleciu.
Kiedy w roku 1970 wędrowałem po tych terenach, zamek w Gorzanowie wywarł na mnie przygnębiające wrażenie. Budowle były zaniedbane, a w pomieszczeniach zamku mieściła się przechowalnia paszy dla zwierząt. Obecnie, ten w zasadniczej bryle renesansowy obiekt, składa się z zamku właściwego, trzech ścian kurtynowych (południowa, północna i zachodnia), parku, zabudowań gospodarczych, oficyny mieszkalno-gospodarczej, oficyny przy ul. Podzamcze 7/8 oraz budynku browaru (obecnie gorzelni) przy ul. Podzamcze 12.
Drugim zabytkowym obiektem w Gorzanowie, którego historii Kögler poświęcił szczególnie dużo uwagi, jest zespół kościoła parafialnego. W jego skład wchodzi kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny, kaplica pw. Pana Jezusa, kaplica cmentarna „Memento mori" (pamiętaj o śmierci) i kaplica pw. św. Barbary oraz ogrodzenie kościoła wraz z jego bramami. Na uwagę zasługuje także kaplica odpustowa pw. św. Antoniego Padewskiego, wzniesiona w pierwszej połowie XVIII w.
Oprócz zamku i obiektów sakralnych wartość zabytkową posiadają: dwór Muszyn przy ul. Bystrzyckiej 8, pochodzący z 1571 r., przebudowany w 1821; dwór Raczyn przy ul. Polnej, zbudowany w 1573, przebudowany w XX w.; dom przy ul. Bystrzyckiej 1 z połowy XVIII w., przebudowany w XIX w. i dom przy ul. Kłodzkiej 1 z XIX w.
* Ta część wstępu opracowana została na podstawie publikacji:
M. Staffa (red,), Słownik geografii turystycznej Sudetów, T. 15 Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy, Wrocław 1994 oraz W. Brygier, T. Dudziak, I. Chomiak, Ziemia Kłodzka, Pruszków 2010.
* Doktryna religijna dolnośląskiego szlachcica, Kaspra Schwenkfelda (1489-1561) – W.D..
***
Po tym krótkim zarysie historii Gorzanowa i jego zabytków chciałbym przystąpić do właściwego tematu publikacji, jakim jest „Historyczny opis parafii Gorzanów", sporządzony 27 stycznia 1807 r. przez ówczesnego proboszcza parafii Krosnowice, Josepha Köglera. Podobnie jak większość publikacji tego pierwszego rzetelnego historyka Ziemi Kłodzkiej, także i to dzieło nie doczekało się publikacji za życia jego autora. Nastąpiło to dopiero 1888 r. na łamach kwartalnika historycznego, poświęconego historii hrabstwa kłodzkiego: J. Kögler, Historische Beschreibung der Pfarrerei Grafenort. Verfasst von Joseph Kögler, Kaplan zu Regensdorf. (Den 27 Januar 1807). [W:] „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Graffschaft Glatz“. Jg. VI 1887/88. Habelschwerdt 1888, s. 222-233, 329-344.
Zamieszczone w tekście przypisy pochodzą od autora opracowania czyli Köglera. Własną ingerencję w treść przyczynku ograniczyłem do zaopatrzenia go w niezbędne uzupełnienia i wyjaśnienia, zaznaczając je inicjałami: WD.
Włodzimierz Jan Delekta
**
Tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta. Redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń.
Historyczny opis parafii Gorzanów. Sporządzony przez Josepha Köglera, kapłana w Krosnowicach (27 stycznia 1807 r.)
Część 1: Udokumentowana historia i opis parafii w Gorzanowie
Parafia składa się obecnie (w 1807 r.) z gmin wiejskich Gorzanów i Mielnik [Melling] i liczyła w 1804 r łącznie 1304 ludzi(1).
I. Ogólnie o wsi Gorzanów
Wieś w najstarszych dokumentach zwie się Arnoldisdorf (łac. Arnoldi villa) a w późniejszych Arnsdorf. 28 marca 1670 r. Urząd Królewski w Kłodzku zarządził, aby wieś ta, na prośbę Johanna Friedricha, hrabiego Rzeszy von Herberstein, z zezwoleniem cesarza Leopolda I zwała się i była pisana jako Grafenort(2). Miejscowość ta, ze względu na rodzaj zabudowy, należy do najpiękniejszych w hrabstwie kłodzkim, tworzy własną gminę i posiada obecnie kościół parafialny, kaplicę dziękczynną, zamek z kaplicą, 5 dworskich folwarków(3), budynek plebanii i budynek szkolny, karczmę, dwa młyny i dwa tartaki, gospodarstwo wolnego kmiecia, 31 gospodarstw chłopów pańszczyźnianych, 154 gospodarstwa ogrodników, chłopów małorolnych i innych(4). Wśród mieszkańców znajdują się: cyrulik, kowal, piekarz, szewc, rzeźnik, piwowar, garncarz, krawiec, rzeźbiarz, bednarz, 3 stolarzy. Znajduje się tu także cegielnia. W dawnych czasach na wzgórzu Keilberg [wzgórze Klin – pomiędzy obecnym zamkiem a kościołem – W.D.] stał zamek obronny, został on jednak zburzony w 1470 r. przez Ślązaków, kiedy toczyli oni wojnę przeciw królowi Jerzemu(5).
Rozdział I: O kościele parafialnym w Gorzanowie w szczególności
Kościół stoi na wzniesieniu, zwanym Keilberg. Jest to bardzo masywna, pokryta gontem, budowla na planie krzyża. Przy niej znajduje się cmentarz, otoczony murem z dwoma wejściami. Od strony wschodniej i zachodniej tegoż [kościoła – WD] znajdują się przylegające do murów kościelnych dwie masywne kaplice, spośród których pierwsza jest pw. Franciszka Ksawerego, druga zaś pw. Świętej Barbary. Z przodu kościoła stoi masywna dzwonnica, zaopatrzona w hełm i okna widokowe. Ma ona jednak wiele pęknięć i, aby zapobiec zawaleniu się, musiano wzmocnić ją filarami ochronnymi i kotwami. Na niej wiszą obecnie 4 dzwony, spośród których największy waży 18 cetnarów a drugi 6 cetnarów(6). Oba zostały przetopione w Opawie [niem. Troppau] przez Christiana Hofmanna i poświęcone przez opata z Broumova(7), Tomasza. Czwarty, najmniejszy zwany jest powszechnie „dzwoneczkiem umierających", gdyż uderza się w niego na żądanie, wówczas, gdy konający leżą w agonii.
Odnośnie wnętrza kościoła, to ma on sklepienie kolebkowe i wielkie kaplice zarówno po stronie północnej, jak i południowej. Północna poświęcona jest Św. Annie, a południowa Św. Józefowi z Nazaretu. Następnie w tym kościele znajduje się teraz 7 ołtarzy, spośród których obecny ołtarz główny został wykonany około 1786 r. i pokryty polichromią w 1805 r. Przy północnej stronie prezbiterium znajduje się zakrystia a nad nią dostojne oratorium. Na chórze, w dwóch rzędach stoją organy piszczałkowe 16 głosowe, które zostały wykonane dopiero w 1806 r przez Johanna Kuttlera z Vidnavy [niem. Weidenau] i kosztowały 600 florenów. Także w tym kościele znajduje się zbudowana w połowie XVII stulecia kruchta(8) dla rodziny hrabiów Rzeszy Herberstein(9).
Kościół jest pw. Św. Marii Magdaleny. Dlatego też jej dzień – niedziela po 22 lipca – jest uroczyście świętowany każdego roku(10). Coroczne upamiętnienie poświęcenia tego kościoła obchodzone jest obecnie, tak jak już w 1631 r.(11) w drugą niedzielę po Michale [druga niedziela po 29 września – WD]. W XVI stuleciu było to w niedzielę po święcie Narodzin Marii Panny [w niedzielę po 8 września – WD](12).
Lenno kościelne albo prawo patronatu nad tym kościołem należało od najdawniejszych czasów, jak i nad wszystkimi kościołami Ziemi Kłodzkiej, do pana kraju. Król Jan z Czech [Jan I Luksemburski] podarował je w 1336 r. w dniu Magdaleny [22 lipca 1336 r.] stanom(13), a ponieważ Gorzanów w dawnych czasach składał się z różnych części, prawo patronatu należało wówczas do wszystkich szlacheckich właścicieli dóbr, w zależności od wielkości ich udziału. Przykładowo w roku 1560 kolatorami albo patronami byli Hans, Christoph, Georg, Heinrich von Ratschin i panowie von Moschen(14). Jednak kiedy kiedy około 1624 r. różne części dóbr w Gorzanowie (wówczas Arnsdorf) zostały połączone, prawo patronatu było wykonywane tylko przez jednego pana, mianowicie tego, który był panem całego Gorzanowa.
Tenże kościół parafialny podlega, jak wszystkie inne kościoły hrabstwa kłodzkiego, pod zwierzchność duchowną Arcybiskupstwa Praskiego. Od najdawniejszych czasów do parafii tej należała początkowo tylko sama wieś Grafenort(15). W roku 1623, podczas powszechnej banicji niekatolickich kaznodziei z hrabstwa kłodzkiego, dotychczasowa parafia w Starej Łomnicy [niem. Alt Lomnitz] wraz z wszystkimi przynależnymi wsiami, dołączona została do Gorzanowa jako filia. W 1755 r. została on niej oddzielona i otrzymała znowu swojego proboszcza(16). W 1786 r. sąsiednia wioska Mielnik została na prośby jej mieszkańców oddzielona od parafii Krosnowice [niem. Rengersdorf], do której należała od najdawniejszych czasów i ku większej wygodzie przyłączona do parafii w Gorzanowie(17). Obie gminy wiejskie, Gorzanów i Mielnik, liczyły w 1796 r. łącznie 1134 mieszkańców(18).
Zarówno czas pierwszej budowy tego kościoła, jak i jego najstarszych losów są całkowicie nieznane z powodu braku wiarygodnych świadectw, chociaż wiadomo, iż istniał on już w XIV stuleciu, gdyż w 1384 r. znajduje się Gorzanów pod nazwą Arnoldi villa w spisie ówczesnych 39 parafii hrabstwa kłodzkiego(19)
Kiedy w roku 1560 przeprowadzono w hrabstwie kłodzkim generalną wizytację kościołów, Św. Jerzy był patronem tego kościoła, który wówczas posiadał trzy ołtarze. W tym czasie znajdowały się w nim dwa srebrne, pozłacane kielichy, srebrna monstrancja, krzyż, srebrny pacyfikał i trzy dzwony(20).
Po tym czasie także i ten kościół, jak większość kościołów hrabstwa kłodzkiego, używany był od około 1570 r. do 1620 r. do odprawiania nabożeństw ewangelicko-luterańskich.
W 1631 r., podczas pierwszej wizytacji generalnej kościołów po wygnaniu luterańskich kaznodziei, w kościele tym znajdowały się trzy zbezczeszczone ołtarze, 2 dzwony, jeden srebrny, pozłacany kielich i takież cyborium [puszka na hostię](21).
W 1651 r. Johann Friedrich hrabia von Herbertstein, ówczesny pan dziedziczny Gorzanowa i założyciel obecnego majoratu, polecił wybudować kryptę(22) jako miejsce pochówku dla swojego rodu(23) a następnie na cmentarzu przykościelnym kaplicę pw. Św. Barbary.
W 1658 r. wrocławski biskup – sufragan Balthasar Liesch von Hornau konsekrował ten kościół za zezwoleniem arcybiskupa praskiego pw. św. Marii Magdaleny(24).
7 czerwca 1667 r. przy kościele utworzono bractwo dla osób obu płci, nazwane „Święta Panna z Góry Karmel"(25). Święto tytularne tegoż bractwa rozpoczyna się uroczyście w każdą niedzielę po 16 lipca.
W roku 1665 ówczesny kardynał i arcybiskup praski, Ernst von Harrach przeprowadził wizytację kościołów na terenie hrabstwa kłodzkiego. 12 czerwca przybył on do Gorzanowa. Następnego dnia konsekrował nowo wybudowaną na Górze Dębowej kaplicę dziękczynną ku czci Św. Antoniego Padewskiego, trzy ołtarze w kościele farnym oraz jeden na cmentarzu w kaplicy Św. Barbary. 15 czerwca w kaplicy zamkowej bierzmował 60 osób. 16 czerwca dokonał rekoncyliacji(26) tutejszego kościoła i cmentarza. 18 czerwca wyświęcił trzy dzwony tamtejszego kościoła, a to: duży – ku czci Jana Chrzciciela, średni – ku czci Antoniego Padewskiego a mały – ku czci Św. Teresy(27).
W 1676 r. podwyższono wieżę kościelną i zaopatrzono ją w nowy hełm oraz kulę na szczycie(28). 13 maja 1681 piorun uderzył w wieżę. Spłonęła cała konstrukcja drewniana a oba większe dzwony uległy stopieniu(29). Jeszcze tego samego dnia ludwisarz Hoffman z Opawy przetopił je w Gorzanowie a wieża została odbudowana tak, jak wyglądała przedtem(30).
W 1701 r. od strony wschodniej cmentarza, w następstwie zezwolenia konsystorza praskiego, wydanego 1 lutego, wybudowano kaplicę ku czci św. Franciszka Ksawerego(31). Została ona wyświęcona 11 sierpnia 1701 r. przez sufragana praskiego, Vitusa Seipela, urodzonego w Lądku Zdroju, który w tym czasie przeprowadzał wizytację kościołów na terenie hrabstwa kłodzkiego(32).
W roku 1708 od południowej strony kościoła wybudowano wielką kaplicę ku czci św. Józefa, a w następnym roku inną, identyczną w formie jak poprzednia, przy północnej ścianie, ku czci Świętej Rodziny(33). Jest ona obecnie powszechnie zwana kaplicą św. Anny.
9 sierpnia 1734 kościół wizytował arcybiskupi wikariusz generalny, Johann Maur. Martini, urodzony w Lewinie, któremu towarzyszył praski biskup sufragan, Rudolf, hrabia von Spork(34) i bierzmował w tym kościele.
W 1768 r. praski biskup sufragan, Johann Andreas Kaiser, przeprowadził generalną wizytację kościołów w hrabstwie kłodzkim. 26 czerwca wizytował tutejszy kościół i udzielił w nim bierzmowania. Rankiem następnego dnia udał się on do Krosnowic(35).
c.d.n.
Przypisy:
1) Wyciąg ze spisów ludności w archiwum dekanatu.
2) Kopia urzędowego nakazu w archiwum zamkowym w Gorzanowie. [Obecnie archiwum rozproszone – WD.]
3) Zwą się one: Schloßhof, Moschen- Ratschin- Seibt- i Wasserhof.
4) Jeden młyn i 1 tartak znajdują się nad Nysą a drugi nad Łomnicą. Ostatni spośród nich został wybudowany w 1752 r.
5) Beiträge zur Beschreibung Schlesiens 9. Teil s. 301.
6) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
7) Tamże.
8) Eliä Dionysos Schiel, Leichenrede auf den Joh. Friedr. Graf von Herberstein, s. 9.
9) Spoczywa w niej założyciel majoratu Joh. Friedr. hr. v. Herberstein Starszy oraz wielu innych z jego rodu.
10) O ile ten dzień sam nie jest niedzielą. Na podstawie zarządzenia papieża z 19 kwietnia 1788 r.
11) Lib. Decan. Christ. Neaetii fol. 24. [GQ/III, s. 42 – WD].
12) Lib. Decan. Hieron. Keck. Fol. 122. [GQ/III, s. 176 – WD].
13) Kopia przywileju w moim posiadaniu.
14) Lib. Dec. Neaetii fol. 24 [GQ/III, s. 42 – WD].
15) Tamże fol. 22.
16) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
17) Akta, dotyczące separacji, w archiwum parafialnym w Krosnowicach.
18) „Schlesische Provinzialblätter” August 1798 s. 162.
19) P. Balbin. in miscell. Boh. V p. 35.
20) Lib. Decan. Christ. Neaetii, fol. 24. [GQ/III, s. 42 – WD].
21) Lib. Decan. Hieron. Keck.
22) Spoczął w niej jako pierwszy jego pierworodny syn Johann Friedrich Franz, potem w 1664 r. jego pierwsza małżonka Maria Margaretha hrabina von Annaberg, jako trzecia w 1695 jego córka, Maria Theresia, zamężna hrabina von Mettich, a w 1701 r. sam fundator.
23) Mowa pogrzebowa Schrödera w dniu jego śmierci.
24) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
25) Tamże.
26) [Obrzęd liturgiczny, przywracający charakter sakralny sprofanowanym lub zdewastowanym miejscom – WD].
27) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
28) Tamże.
29) Rękopiśmienna kronika pewnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej.
30) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
31) Tamże.
32) Historia Collegii Glacenisis ad a. 1701.
33) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
34) Tamże.
35) Tamże.
Wstęp
Zapraszamy Państwa do ciekawej lektury. To już czwarta i ostatnia część (całość dostępna jest w zakładce: Ciekawostki historyczne oraz w: archiwum gazety nr 3 i 4). Publikujemy materiał źródłowy dotyczący historii dawnego hrabstwa kłodzkiego. Jest to opracowanie wybitnego historyka Ziemi Kłodzkiej Josepha Köglera (1765-1817) pt. Fragmenty z dawnej historii hrabstwa kłodzkiego - o położonych przy drodze powiatowej z Kłodzka do Lądka miejscowościach (Żelazno, Ołdrzychowice Kłodzkie, Rogówka, Trzebieszowice, Radochów, Lądek) (tytuł w wersji oryginalnej: Fragmente aus der älteren Geschichte der Grafschaft Glatz von den an der Landstrasse von Glatz bis Landeck gelegenen Ortschaften (Neuländel, Eisersdorf, Ullersdorf, Wardeck, Klappersberg, Kunzendorf, Reyersdorf, Landeck, Oberthalheim). Rękopis opisujący miejscowości położone przy drodze z Kłodzka do Lądka powstał w 1800 r. i dedykowany był hr. Luizie von Magnis z Ołdrzychowic Kłodzkich (dawniej Ullersdorf), a inspiracją do jego powstania był przyjazd do wód lądeckich królewny pruskiej Luizy. Większość prac Josepha Köglera pozostała w rękopisach i dopiero po jego śmierci ukazało się drukiem wiele jego opracowań, łącznie 67 pozycji, m.in. niniejszy przyczynek.
W ostatnich latach, oprócz publikacji w języku niemieckim, ukazało się też kilka cennych opracowań tego historyka w tłumaczeniu na język polski. Autorem przekładu niniejszego tekstu jest p. Włodzimierz Jan Delekta, były kłodzczanin, bibliotekoznawca, dziś mieszkaniec Hamburga w Niemczech.
Autor translacji korzystał z publikacji zamieszczonej w XIX-wiecznym kwartalniku „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz”, t. 1, 1881/1882, s. 207-215, 305-314. Ten sam tekst zamieścił także w tomie 4 edytor J. Köglera – Richard Pohl (Joseph Kögler, Die Chronicken der Grafschaft Glatz, Modautal, t. 4, 2001, s. 15-36, z tym że nieco zmienił zapis niektórych przypisów i część z nich wprowadził wprost do głównego tekstu. Taką też wersję przyjęliśmy przy publikacji w naszej e-gazecie, gdyż jest to ułatwienie dla czytelnika. Wszelkie wyjaśnienia, uzupełnienia pochodzące od tłumacza lub redakcji – w tekście głównym lub przypisach umieszczone zostały w nawiasach kwadratowych. Nazwy miejscowości podawane są w języku polskim, a obok w nawiasach kwadratowych ich niemieckie odpowiedniki, gdy te nazwy pojawiają się w tekście po raz pierwszy.
Krystyna Oniszczuk-Awiżeń – wstęp i redakcja
Na zdjęciach: widoki Lądka Zdrolju wg Pompejusa
***
Autor tłumaczenia: Włodzimierz Delekta
Część 4: LĄDEK ZDRÓJ – zarys historii i słynni goście...
Otwarte królewskie miasto Lądek [niem. Bad Landeck], położne na wysokości 1336 stóp n.p.m. [stopa: ok. 0,314 m](1), znajduje się w przyjemnej, miłej dolinie górskiej, pomiędzy wsiami Oberthalheim i Niederthalheim [obecnie części integralne Lądka-Zdroju], na których gruntach zostało ono wybudowane. Miasto jest stare, gdyż wzmianki o nim pochodzą już z 1325 r.(2) Miejscowość składa się obecnie z kościoła parafialnego [ob. kościół parafialny pw. Narodzenia NMP] i kościoła pogrzebowego [ob. kościół cmentarny św. Rocha], 23 budynków użyteczności publicznej, 78 domów mieszkalnych prywatnych w samym mieście i 103 na przedmieściu. W 1739 r. większa część Lądka spłonęła.(3)
Jeśli chodzi o piękny kościół parafialny, który wybudowany został od nowa w 1692 r., to godnym uwagi jest fakt, że ówczesny proboszcz Adam Breiter, który tę budowę organizował, był urodzonym lądczaninen, mistrz murarski o nazwisku Weyser, który tą budową kierował, też urodził się w tej miejscowości, a praski biskup-sufragan, Vitus Seipel, który konsekrował ten kościół 7 sierpnia 1701 r., także urodzonym był w Lądku.(4) Ponadto godnym uwagi jest, że 8 września 1693 r., kiedy w nowo wybudowanym kościele odprawiano pierwsze uroczyste nabożeństwo, zawalił się wysklepiony, jeszcze nie całkowicie wysuszony, chór muzyczny [empora]. Zginęło 49 osób a jeszcze więcej zostało rannych. Zabici zostali pochowani w jednym wielkim grobie.(5)
Z miasta Lądka prowadzi [droga] przez kamienny most nad rzeką Białą Lądecką do wsi Oberthalheim, gdzie znajdują się kąpieliska. Most ten, posiadający dwa łukowe przęsła, został wybudowany w 1565 r. [most św. Jana z figurą św. Jana Nepomucena, położony w centrum miasta, przy ul. Krótkiej]. Był to jedyny most, który wytrzymał niespotykany napór mas wodnych podczas powodzi 22 czerwca 1783 r. Wszystkie pozostałe mosty i kładki na całej długości biegu Białej Lądeckiej, od jej źródła do ujścia do Nysy Kłodzkiej, zostały zniesione.
Kiedy i w jakich okolicznościach powstały w Lądku kąpieliska, nie można z całą pewnością stwierdzić. Zgodnie z tradycją źródła miał odkryć pewien pasterz, w czasach, kiedy cała ta okolica była porośnięta gęstym, dzikim lasem. Źródła tych wód leczniczych musiały być jednak ponownie przez jakiś czas nieużywane, gdyż w 1498 r. bracia Albrecht, Jerzy i Karol, książęta ziębiccy i hrabiowie kłodzcy, polecili naprawić te łazienki, opuszczone przez dłuższy czas, i jednocześnie wybudować obok kaplicę ku czci świętego Jerzego. Stąd łazienki te nazwano „St. Georgen Bad” [dzisiejszy Zakład Przyrodoleczniczy „Jerzy”]. Obecna kaplica św. Jerzego, znajdująca się na pagórku przy starym kąpielisku, została wzniesiona dopiero w 1650 r., kiedy poprzednią przeznaczono do innego użytku.(6) Miejsce, gdzie znajduje się to stare źródło lecznicze, należało początkowo do dominiów lub dóbr kameralnych. W 1544 r. Johann von Bernstein sprzedał je wraz z przeznaczonymi początkowo na folwark gruntami mieszczaninowi kłodzkiemu Franzowi Kallmannowi. Z biegiem czasu posiadłości te przeszły we władanie Simona Schuberta. Tenże sprzedał je wraz z folwarkiem 5 sierpnia 1572 r. miastu Lądek, które do dzisiaj jest w ich posiadaniu.(7)
Miejsce, gdzie znajduje się nowe kąpielisko należało w 1625 r. do gospodarza we wsi Oberthalheim. W 1678 r. Sigmund Hoffmann, nadregent w Kłodzku i radca cesarski (podniesiony przez cesarza do stanu szlacheckiego z przydomkiem von Leuchtenstern) zakupił ten grunt, na którym znajdowały się źródła siarkowe, oraz dwa graniczące z nimi gospodarstwa chłopskie i założył tu folwark.(8) Zlecił on odkopanie powyższych źródeł i przeprowadzenie badania wydobytych z nich wód przez lekarza nadwornego cesarza, dr. Kremera.(9) Podczas oczyszczania basenu oraz dalszego odkopywania natrafiano na wiele starych narzędzi budowlanych, jak łopaty, kilofy, a nawet na wykuty w kamieniu zbiornik wodny. Stąd naturalne przypuszczenie, iż źródło to już od dawnych czasów służyło do kąpieli zdrowotnych.
Wspomniany właściciel gruntów wybudował następnie piękny i wygodny, stojący jeszcze do dzisiaj, dom kąpielowy, [także] położony niedaleko kościół zu Maria Einsiedel [obecnie kaplica zdrojowa pw. Najświętszej Marii Panny na Pustkowiu(10) i nadał imię temu nowemu kąpielisku U.L Frauen-Bad [unsere lieben – naszej kochanej Pani: „Maria”].
W 1684 r. zakupił od cesarskiej Komisji Alienacyjnej okoliczne dobra wiejskie: Oberthalheim, Wójtowice [niem. Voigstdorf], Lutynię [niem. Leuthen], Karpień [niem. Karpenstein], Rogóżkę [niem. Wolmsdorf], Konradów [niem. Konradswalde] i Kąty Bystrzyckie [niem. Winkeldorf]. Później został mu przyznany tytuł barona, zmarł w 1699 r. Jego syn Franz sprzedał dobra w Konradowie. Wnuk Leopold [Sigmunda Hoffmana von Leuchtensterna] otrzymał tytuł hrabiego Rzeszy, sprzedał wsie Rogóżka i Kąty Bystrzyckie hrabiemu von Wallis, a w 1736 r. także nowe kąpielisko wraz ze swoimi pozostałymi wsiami za czterdzieści kilka tysięcy florenów kamerarii w Lądku Zdroju, która posiada je do dziś.
Wśród wielu odległych szczytów, które można dojrzeć w okolicach obu kąpielisk, wyróżnia się Śnieżnik, leżący dwie mile stąd [1 mila pruska = ok. 7,5 km]. Jest to drugi co do wielkości szczyt po Śnieżce w Czechach i na Śląsku. Wznosi się na wysokości 3065 stóp paryskich [stopa paryska (ok. 1769) = 32,484 cm; co daje wys. szczytu ok. 996 m n.p.m. - obecne wyliczenie wysokości Śnieżnika 1423 m n.p.m.].
Spośród wielu wysoko postawionych osób, które dotąd odwiedziły kąpieliska w Lądku Zdroju, najdostojniejszymi byli:
W 1496 r. książę Henryk ziębicki i hrabia kłodzki wraz ze swoim bratem Wiktorynem.(11)
W 1538 r. książę Jan Ziębicki i jego żona Krystyna.(12)
W 1580 r. książę Jerzy legnicko-brzeski.
W 1613 r. arcyksiążę Karol, biskup we Wrocławiu i Brixen, brat cesarza Ferdynanda II, a później także książęta z Brzegu [niem. Brieg], Oleśnicy [niem. Oels] i z Bierutowa [niem. Bernstadt].
W 1665 r. kardynał Ernst von Harrach, arcybiskup praski, który wówczas 21 czerwca jednocześnie wyświęcił kaplicę świętego Jerzego.(13)
W 1694 r. Carl Philipp, palatyn reński i książę elektor, wraz ze swoją żoną Luizą, z domu księżniczką Radziwiłłówną.
W 1732 r. Franz Ludwig, książę elektor z Moguncji i biskup wrocławski.(14)
W 1733 r. Jacob Ernst, hrabia von Lichtenstein, biskup w Seccau, późniejszy biskup w Ołomuńcu.
W 1765 r. w nowym kąpielisku przebywał w okresie od 4 do 25 sierpnia Fryderyk II, król Prus.(15)
W 1810 r. Jego Królewska Wysokość Eugeniusz, książę Wirtemberski z Pokoju [niem. Carlsruhe] na Śląsku.
W 1813 r. w czerwcu i w sierpniu Fryderyk Wilhelm III, król Prus.(16)
Przypisy:
1)[Aktualne dane dot. położenia Lądka: wysokość od 440 do 500 m n.p.m.].
2)W dokumencie o miejscowości Goldenstein [obecnie: Branná – wieś gminna w płn. Morawach]), przedrukowanym w: Sommersberg, De rebus Silesiacis, Tom I, pag. 155.
3)Beiträge zur Beschreibung Schlesiens, Bd. 9, s. 185.
4)Historia Collegii Glacensis ad annum 1701.
5)Sztambuch rodziny Haugwitzów oraz archiwum parafialne w Lądku.
6)[https://pl.wikipedia.org/wiki/Kaplica_%C5%9Bw._Jerzego_w_L%C4%85dku-Zdroju (dostęp 06.01.2023), kaplica wybudowana w latach 1656-1658.].
7)Według innych przekazów miasto zakupiło 28 marca 1642 r. stare kąpielisko od Margarethy Haberland. [D. Pohl uzupełnia tę informację, podając źródło tego przekazu: Kaufbuch der Stadt Landeck.].
8)Manuskrypt kapłana Göbela w bibliotece franciszkanów.
9)[Praca wiedeńskiego lekarza cesarskiego A. F. Kremera Źródła przynoszące zdrowie… ukazała się w 1693 r.].
10)[https://pl.wikipedia.org/wiki/Kaplica_zdrojowa_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Maryi_Panny_w_L%C4%85dku-Zdroju (Dostęp 06.01.2023). Kaplica zdrojowa Najświętszej Marii Panny na Pustkowiu. Po wybudowaniu w 1679 r. stała się kaplicą grzebalną fundatora i członków rodziny Hoffmann oraz lokalnym ośrodkiem pielgrzymkowym].
11)Kopia kontraktu [Kögler nie podaje bliższych szczegółów].
12)Manuskrypt pewnego kłodzczanina.
13)Rękopis ówczesnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej
14)Archiwum dekanatu kłodzkiego, pisma parafii lądeckiej.
15)Beiträge zur Beschreibung Schlesiens Bd. 9, s. 16.
16)[Uwaga Scholza: dopisane później przez Köglera].
Wstęp
Zapraszamy Państwa do ciekawej lektury. To już trzecia część (poprzednie dwie publikowane były w marcu – można przeczytać w: archiwum gazety). Publikujemy materiał źródłowy dotyczący historii dawnego hrabstwa kłodzkiego. Jest to opracowanie wybitnego historyka Ziemi Kłodzkiej Josepha Köglera (1765-1817) pt. Fragmenty z dawnej historii hrabstwa kłodzkiego - o położonych przy drodze powiatowej z Kłodzka do Lądka miejscowościach (Żelazno, Ołdrzychowice Kłodzkie, Rogówka, Trzebieszowice, Radochów, Lądek) (tytuł w wersji oryginalnej: Fragmente aus der älteren Geschichte der Grafschaft Glatz von den an der Landstrasse von Glatz bis Landeck gelegenen Ortschaften (Neuländel, Eisersdorf, Ullersdorf, Wardeck, Klappersberg, Kunzendorf, Reyersdorf, Landeck, Oberthalheim). Rękopis opisujący miejscowości położone przy drodze z Kłodzka do Lądka powstał w 1800 r. i dedykowany był hr. Luizie von Magnis z Ołdrzychowic Kłodzkich (dawniej Ullersdorf), a inspiracją do jego powstania był przyjazd do wód lądeckich królewny pruskiej Luizy. Większość prac Josepha Köglera pozostała w rękopisach i dopiero po jego śmierci ukazało się drukiem wiele jego opracowań, łącznie 67 pozycji, m.in. niniejszy przyczynek.
W ostatnich latach, oprócz publikacji w języku niemieckim, ukazało się też kilka cennych opracowań tego historyka w tłumaczeniu na język polski. Autorem przekładu niniejszego tekstu jest p. Włodzimierz Jan Delekta, były kłodzczanin, bibliotekoznawca, dziś mieszkaniec Hamburga w Niemczech.
Autor translacji korzystał z publikacji zamieszczonej w XIX-wiecznym kwartalniku „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz”, t. 1, 1881/1882, s. 207-215, 305-314. Ten sam tekst zamieścił także w tomie 4 edytor J. Köglera – Richard Pohl (Joseph Kögler, Die Chronicken der Grafschaft Glatz, Modautal, t. 4, 2001, s. 15-36, z tym że nieco zmienił zapis niektórych przypisów i część z nich wprowadził wprost do głównego tekstu. Taką też wersję przyjęliśmy przy publikacji w naszej e-gazecie, gdyż jest to ułatwienie dla czytelnika. Wszelkie wyjaśnienia, uzupełnienia pochodzące od tłumacza lub redakcji – w tekście głównym lub przypisach umieszczone zostały w nawiasach kwadratowych. Nazwy miejscowości podawane są w języku polskim, a obok w nawiasach kwadratowych ich niemieckie odpowiedniki, gdy te nazwy pojawiają się w tekście po raz pierwszy.
Krystyna Oniszczuk-Awiżeń – wstęp i redakcja
na zdjęciu: litografia Pompejusa z widokiem Trzebieszowic, poł. XIX w.
***
Autor tłumaczenia: Włodzimierz Delekta
Część III: TRZEBIESZOWICE …..a w tle liczne w przeszłości walki wojenne...
Powyżej Ołdrzychowic Kłodzkich [niem. Ullersdorf], przy drodze krajowej do Lądka Zdroju [niem. Bad Landeck], leży wieś Trzebieszowice [niem. Kunzendorf], która dla odróżnienia od dwóch innych miejscowości o tej samej nazwie w hrabstwie kłodzkim zwie się Groß Kunzendorf. (1) Jest to jedna z największych wsi na terenie hrabstwa kłodzkiego, w której znajdują się: kościół parafialny, zamek, cztery dworskie folwarki, trzy młyny, 37 chłopów i około 150 innych „dymów” [domostw]. Cała wieś należała w najstarszych czasach do panów von Reichenbach, piszących się „Reichenbach von der Biele” [Reichenbach znad Białej Lądeckiej]. Pod koniec XVII stulecia baron Georg von Wallis połączył różne części, z których wtedy składała się wieś. Był on cesarskim generałem dywizji(2), 2 września 1689 r. podczas szturmu pod Mainz [Moguncja] został ciężko ranny i zmarł 13 września. Jego wnuk, Stephan Olivier hrabia Rzeszy von Wallis, sprzedał w 1783 r. dobra w Trzebieszowicach wraz z wieloma innymi majątkami w hrabstwie kłodzkim, zakupionymi przez jego ojca, panu hrabiemu von Schlabrendorf, który posiada je jeszcze dzisiaj.
W dolnej części wsi, po prawej stronie rzeki Białej Lądeckiej znajduje się folwark a obok stary dworski budynek mieszkalny, częściowo otoczony jeszcze wałem. Nazywał się on w starszych czasach ze względu na czerwoną dachówkę, jaką był pokryty, „Czerwonym Dworem”. Od końca ubiegłego [XVII] wieku nazywano go „Scheibenhof”, gdyż miał wspólnego właściciela z majątkiem Scheibe pod Kłodzkiem [Skiba – osada na pograniczu Jurandowa, Boguszyna, przysiółek Goszyc]. Majątek ten jest dawną siedzibą rycerską i gniazdem rodowym szlacheckiej rodziny von Reichenbach (w herbie mają kamień młyński z trzema młotami), która niegdyś była bardzo popularna w hrabstwie kłodzkim.(3)
W 1618 r. ówczesny właściciel tych dóbr, Georg von Reichenbach, zginął w pojedynku(4) ze swoim kuzynem, Christophem von Reichenbach, synem jego brata.
W 1622 r., kiedy hrabstwo kłodzkie było w tamtym czasie jeszcze podległe królowi Fryderykowi palatynowi reńskiemu, a zjednoczone z wojskami cesarskimi regimenty saskie zajęły już kilka miejscowości, 21 stycznia nadciągnęły z Ząbkowic Śląskich [niem. Frankenstein], Lądka i Bystrzycy Kłodzkiej [niem. Habelschwerdt], regimenty króla saskiego i splądrowały wsie Trzebieszowice, Ołdrzychowice, Radochów [niem. Reyersdorf] i Skrzynkę [niem. Heinzendorf]. Mieszkańcy tych wsi byli bardzo wrogo nastawieni do wojsk cesarskich i wyrządzali im najróżniejsze szkody. Niektórzy spośród nich polegli, szczególnie dużo zginęło koło wspomnianego „Czerwonego Dworu”, gdzie wielu chłopów wraz z nielicznymi żołnierzami z załogi Kłodzka stawiło opór wojskom saskim. Wreszcie dwór został podpalony, znajdujący się w nim żołnierze zostali wzięci do niewoli, a 29 chłopów, 2 kobiety i 1 dziecko zabito.(5)
*
Ćwierć mili od górnej części wsi Trzebieszowice, na północ, w wąskiej dolinie, leży wieś Konradów [niem. Konradswalde]. Był tam w dawnych czasach solidny zamek obronny. Miał on znajdować się w najdalszym zakątku wsi, na małym, teraz porośniętym zagajnikiem, wzgórzu. W 1469 r. został zburzony przez Ślązaków, którzy wówczas prowadzili wojnę z czeskim królem Jerzym z Podiebradów. Nadciągające z pomocą wrocławianom wojska z Paczkowa i z Nysy zostały zdradzone i pobite na łąkach pomiędzy Trzebieszowicami a Konradowem. Prawie wszyscy spośród nich zginęli. Podana informacja jest na podstawie relacji w dawnych kronikach miast Paczków i Nysa (według świadectw wdów, których mężowie polegli w tej bitwie). (6)
Podobne zdarzenie miało miejsce w tej okolicy w 1488 r. w czasie tzw. „Wojny Głogowskiej”.(7) Wówczas Henryk, książę ziębicki i hrabia kłodzki, pomagał Janowi, księciu głogowsko-żagańskiemu [Grosssglogau und Sagan], w jego walce z Mateuszem, królem Węgier. Wroga [węgierska – W.J.D.] załoga Paczkowa czyniła częste wypady na ziemie hrabstwa, gdzie wiele plądrowała i wyrządzała szkody. Kiedy owi wrogowie znowu wyruszyli w okolice Bystrzycy, aby rabować, chłopi z okolicznych wsi zgrupowali się, zaatakowali pomiędzy Radochowem a Trzebieszowicami wracających z bogatymi łupami [a tym samym pozbawionych możliwości manewrowania – W.J.D.] żołnierzy i zabili ponad 100 spośród nich, którzy potem zostali pochowani na cmentarzu trzebieszowickim. Kiedy pułkownik lub przywódca tych wojsk, który na pancerzu nosił ozdobną szatę utkaną z jedwabiu, zorientował się, iż nie zdoła ujść, chciał się poddać chłopom. Ci jednak pragnęli jego krwi. Wówczas ów wódz poprosił, aby, jeżeli już ma zginać, to z ręki szlachetnie urodzonego. Ponieważ jednak wśród chłopów nie było żadnego szlachcica, a ich gniew na rabusiów był bardzo wielki, rzucili się na niego i zabili go. Potem w miejscu tego boju dla upamiętnienia wybudowano kaplicę modlitewną, która jeszcze dziś stoi. Ma to być owa kaplica za Trzebieszowicami „na polach Radochowa” przy drodze do Lądka.(8)
*
Z Trzebieszowic droga wiedzie przez odkryte pola aż do Lądka. Na lewo od niej, nad Białą Lądecką, znajduje się wieś Radochów [niem. Reyersdorf], z kościołem parafialnym i nowo wybudowaną plebanią, stojącymi na wzgórzu. Wieś należała w dawnych czasach do rodu von Pannwitz. Od roku 1625 znajduje się w rękach niegdyś wolnorycerskiego, obecnie zaś hrabiowskiego rodu von Neuhauß. Obecnym właścicielem jest Julius hrabia von Neuhauß (od 1793 r.).
Przypisy:
1) [Kunzendorf bei Neurode (niem. Drogosław) i Dürrkunzendorf (Suszyna). Natomiast ostatnia niemiecka nazwa omawianej miejscowości brzmiała Kunzendorf an der Biele /nad Białą Lądecką].
2) [Generalfeldmarschalleutnant, ranga generalska, nadawana w armii Świętego Cesarstwa, Cesarstwa Austriackiego (jak w tym przypadku), Austro-Węgier, pierwszej Republiki Austriackiej i Państwa Austriackiego – uwaga W.J.D.]
3) Christoph von Donig, Nachrichten von den Rittergütern der Grafschaft.
4) Tamże.
5) Pisemne wiadomości żyjącego wówczas mieszkańca Bystrzycy.
6) Aelurius, Glaciographia, s. 240. [zginęło 540 osób, do tego trzeba dodać jeszcze nieznaną liczbę kawalerów i wdowców, biorących udział w tej bitwie – uwaga W.J.D.].
7) [Wojna o sukcesję Głogowską, toczona w latach 1476-1482 po bezpotomnej śmierci ostatniego Piasta głogowskiego, księcia Henryka XI – uwaga W.J.D.].
8) Aelurius, Glaciographia, s. 258 [Tu nieścisłość, bowiem Aelurius pisał, że za jego czasów, tj. około 1624 r., kaplica ta była już zburzona. W tym miejscu około 1639 r. wzniesiona została kapliczka domkowa, czteroszczytowa, stojąca do dziś, upamiętniająca według legendy, poległych generałów (w tym jednego szwedzkiego) z czasów wojny trzydziestoletniej – uwaga K.O-A].
Wstęp
Zapraszamy Państwa do ciekawej lektury. Poniżej publikujemy II część materiału źródłowego dotyczącego historii dawnego hrabstwa kłodzkiego. Jest to opracowanie wybitnego historyka Ziemi Kłodzkiej Josepha Köglera (1765-1817) pt. Fragmenty z dawnej historii hrabstwa kłodzkiego - o położonych przy drodze powiatowej z Kłodzka do Lądka miejscowościach (Żelazno, Ołdrzychowice Kłodzkie, Rogówka, Trzebieszowice, Radochów, Lądek) (tytuł w wersji oryginalnej: Fragmente aus der älteren Geschichte der Grafschaft Glatz von den an der Landstrasse von Glatz bis Landeck gelegenen Ortschaften (Neuländel, Eisersdorf, Ullersdorf, Wardeck, Klappersberg, Kunzendorf, Reyersdorf, Landeck, Oberthalheim). Rękopis opisujący miejscowości położone przy drodze z Kłodzka do Lądka powstał w 1800 r. i dedykowany był hr. Luizie von Magnis z Ołdrzychowic Kłodzkich (dawniej Ullersdorf), a inspiracją do jego powstania był przyjazd do wód lądeckich królowej Luizy, żony króla Fryderyka Wilhelma III. Większość prac Josepha Köglera pozostała w rękopisach i dopiero po jego śmierci ukazało się drukiem wiele jego opracowań, łącznie 67 pozycji, m.in. niniejszy przyczynek.
W ostatnich latach, oprócz publikacji w języku niemieckim, ukazało się też kilka cennych opracowań tego historyka w tłumaczeniu na język polski. Autorem przekładu niniejszego tekstu jest p. Włodzimierz Jan Delekta, były kłodzczanin, bibliotekoznawca, dziś mieszkaniec Hamburga w Niemczech.
Autor translacji korzystał z publikacji zamieszczonej w XIX-wiecznym kwartalniku „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz”, t. 1, 1881/1882, s. 207-215, 305-314. Ten sam tekst zamieścił także w tomie 4 edytor J. Köglera – Richard Pohl (Joseph Kögler, Die Chronicken der Grafschaft Glatz, Modautal, t. 4, 2001, s. 15-36, z tym że nieco zmienił zapis niektórych przypisów i część z nich wprowadził wprost do głównego tekstu. Taką też wersję przyjęliśmy przy publikacji w naszej e-gazecie, gdyż jest to ułatwienie dla czytelnika. Wszelkie wyjaśnienia, uzupełnienia pochodzące od tłumacza lub redakcji – w tekście głównym lub przypisach umieszczone zostały w nawiasach kwadratowych. Nazwy miejscowości podawane są w języku polskim, a obok w nawiasach kwadratowych ich niemieckie odpowiedniki, gdy te nazwy pojawiają się w tekście po raz pierwszy.
Krystyna Oniszczuk-Awiżeń – wstęp i redakcja
Na zdjęciach: kościół w Ołdrzychowicach Kłodzkich - litografia Pompejusa, poł. XIX w.
***
Autor tłumaczenia: Włodzimierz Jan Delekta
Część II:Ołdrzychowice Kłodzkie... a w tle tragiczny pojedynek i powódź
Z Żelazna droga krajowa wiedzie do graniczącej z nią wsi Ołdrzychowice Kłodzkie [niem. Ullersdorf], położonej dokładnie w połowie drogi pomiędzy Kłodzkiem a Lądkiem. Jest ona rodowym gniazdem szlacheckiej, niegdyś bardzo licznej, kwitnącej, obecnie jednak całkowicie wymarłej, rodziny panów na Ołdrzychowicach. Ostatni męski potomek tej rodziny zmarł jako kanonik w Hradec Králové [niem. Königgrätz] około 1754 r.
Wieś składa się z kościoła parafialnego, czterech dworskich folwarków, dwóch młynów i 138 innych „dymów” [domostw]. Położony niedaleko kościoła folwark, zwany z powodu znajdującego się tam okazałego budynku mieszkalnego „zamkiem”, był od najstarszych czasów zawsze w rękach panów na Ołdrzychowicach (mieli w herbie trójkąt), którzy później nabyli prawa do całej pozostałej wsi. 16 sierpnia 1609 r. Georg von Ullersdorf, ówczesny pan na tych ziemiach, popadł w czasie pobytu u swojego szwagra Wenzela von Haugwitza mieszkającego w Mielniku [niem. Melling], w słowny spór z jego bratem Bernhardem. Powodem kłótni był posiłek chrzcielny. Wynikiem sporu był pojedynek, który odbył się natychmiast w ogrodzie. Jego przebieg był tak nieszczęśliwy, iż obaj zadali sobie już przy pierwszym skrzyżowaniu szpad śmiertelne rany i wkrótce zmarli.(1)
W 1666 r. dobra te wraz ze wszystkimi przynależnościami zakupił Heinrich von Schenkendorf (miał w swoim herbie skaczącego barana). Jego syn Johann Georg zakupił także w 1699 r. od spadkobierców Johanna Carla von Klinkovsky’ego folwark położony w Niederdorf [dolna część wsi] nad rzeką Białą [Lądecką], dlatego [folwark] jeszcze dziś nazywany jest Klinkerthof. W 1744 r. dobra w Ołdrzychowicach wraz ze wszystkimi przynależnościami zostały skonfiskowane Johannowi Heinrichowi von Schenkendorfowi, wnukowi pierwszego [Heinricha von Schenkendorfa] przez pruskiego króla Fryderyka II, gdyż przeszedł on podczas drugiej wojny śląskiej na stronę Austriaków. Jego dwie siostry, z których jedna poślubiła hrabiego von Hemm ze Ścinawki Dolnej [niem. Niedersteine], druga zaś hrabiego von Vogten, zabrały go później do siebie.
Powyżej tego zamku w Ołdrzychowicach, obok domu nad strumieniem, po lewej stronie przy drodze krajowej, widać tablicę pamiątkową, umieszczoną na słupie i przypominającą o nadzwyczajnym wylewie Białej Lądeckiej 22 czerwca 1783 r., największym, jaki pamiętała ludzkość, i o wyrządzonych przez tę powódź szkodach. Tylko w tej miejscowości woda całkowicie zmyła trzy domy a liczne inne uszkodziła. Zginęło czworo ludzi. Utonęła duża liczba bydła. Ponadto wyrządziła wielkie szkody na polach uprawnych, łąkach, drogach itd. Jeszcze tu i tam natrafić można w tej miejscowości na wyraźne ślady tego spustoszenia. Łączne szkody spowodowane przez tę powódź według szacunków sądowych wyceniono na sumę 345981 talarów, 23 groszy srebrnych i 11 fenigów.(2)
W odległości 1/4 mili na północ od Ołdrzychowic leży mała miejscowość o nazwie Rogówek [niem. Werdeck]. Mieszka w niej zaledwie czterech chłopów i czterech chałupników. Pomimo tego ma ona status własnej gminy.
Pod koniec XIII w. wieś ta należała do Heinricha von Beringen, gdyż tenże podarował 29 stycznia 1300 r. te ziemie kościołowi farnemu Najświętszej Marii Panny w Kłodzku, a dokładniej rycerzom -joannitom (teraz maltańskim rycerzom) jako ówczesnym administratorom tego kościoła.(3) W 1626 r. kłodzka komturia rycerzy maltańskich wraz z kościołem parafialnym oraz wszystkimi przynależnymi dobrami i prawami została przekazana jezuitom. Rycerze maltańscy albo joannici otrzymali w zamian za to od cesarza Ferdynanda II posiadłość w Maidelburg, położoną na Morawach koło Mikulowa [niem. Nickolsburg].(4) Po rozwiązaniu zakonu jezuitów wieś Rogówek wraz z posiadłościami w Szalejowie Dolnym [niem. Niederschwedeldorf] zakupił naddyrektor górniczy hrabia von Reden.
We wsi znajduje się góra, z której można ujrzeć większą część terenów hrabstwa kłodzkiego. Ma tam swoje gospodarstwo i pola orne jeden z czterech gospodarzy, zamieszkujących tę wieś. W 1560 r. gospodarstwo to posiadał pewien Czepan [Szczepan].(5) Jednak od 1579 r. należy ono już od ponad 200 lat, do rodziny Klapper. Dlatego góra ta „od kiedy sięga pamięć ludzka” była nazywana Klappersberg [obecnie Klekotka 536 m n.p.m.]. Według ustnych przekazów, jeden z najstarszych właścicieli tej góry został w czasie wojny trzydziestoletniej zabity przez kilku szwedzkich rajtarów. W 1720 r. właścicielem tych ziem był Michael Klapper. Tenże był, podobnie jak i jego ojciec, jednocześnie sołtysem tamtejszej gminy wiejskiej. Jeden z jego braci studiował początkowo w Kłodzku, potem zaś w Ołomuńcu [niem. Olmütz]. Tam też wstąpił do służby wojskowej. Kiedy jego ojciec wykupił go z tej służby, wstąpił do klasztoru kartuzów [katolicki zakon o surowej regule] w miejscowości Bistra w Krainie [niem. Freudental in Krain] a po kilku latach został prałatem tego klasztoru. Jego portret znajduje się u właściciela tego majątku. Franz Klapper zmarł w 1785 r. a jego syn Benedikt Klapper jest obecnym właścicielem tego majątku, położonego na górze koło Rogówka. c,d,n,
Przypisy:
1 Sztambuch rodu Haugwitzów. A., s.67.
2. „Oekonomische Nachrichten einer patriotischen Gesellschaft in Schlesien”. 4. Stück, s. 60
3. Balbin, Vita venerabili Arnestii, pag. 196
4. Historia Collegii Glacensis ad anno 1626
5. Lib. Decan. Neaetii fol. 54 [Księga dekanatu Neaetiusa, fol. 54 GQ 3, s.30 tylko wzmianka o przynależności wsi Rogówek do parafii Krosnowice - uwaga W.J.D.]
Wstęp
Zapraszamy Państwa do ciekawej lektury. Poniżej publikujemy materiał źródłowy dotyczący historii dawnego hrabstwa kłodzkiego. Jest to opracowanie wybitnego historyka Ziemi Kłodzkiej Josepha Köglera (1765-1817) pt. Fragmenty z dawnej historii hrabstwa kłodzkiego - o położonych przy drodze powiatowej z Kłodzka do Lądka miejscowościach (Żelazno, Ołdrzychowice Kłodzkie, Rogówka, Trzebieszowice, Radochów, Lądek) (tytuł w wersji oryginalnej: Fragmente aus der älteren Geschichte der Grafschaft Glatz von den an der Landstrasse von Glatz bis Landeck gelegenen Ortschaften (Neuländel, Eisersdorf, Ullersdorf, Wardeck, Klappersberg, Kunzendorf, Reyersdorf, Landeck, Oberthalheim). Rękopis opisujący miejscowości położone przy drodze z Kłodzka do Lądka powstał w 1800 r. i dedykowany był hr. Luizie von Magnis z Ołdrzychowic Kłodzkich (dawniej Ullersdorf), a inspiracją do jego powstania był przyjazd do wód lądeckich królowej Luizy, żony króla Fryderyka Wilhelma III. Większość prac Josepha Köglera pozostała w rękopisach i dopiero po jego śmierci ukazało się drukiem wiele jego opracowań, łącznie 67 pozycji, m.in. niniejszy przyczynek.
W ostatnich latach, oprócz publikacji w języku niemieckim, ukazało się też kilka cennych opracowań tego historyka w tłumaczeniu na język polski. Autorem przekładu niniejszego tekstu jest p. Włodzimierz Jan Delekta, były kłodzczanin, bibliotekoznawca, dziś mieszkaniec Hamburga w Niemczech.
Autor translacji korzystał z publikacji zamieszczonej w XIX-wiecznym kwartalniku „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz”, t. 1, 1881/1882, s. 207-215, 305-314. Ten sam tekst zamieścił także w tomie 4 edytor J. Köglera – Richard Pohl (Joseph Kögler, Die Chronicken der Grafschaft Glatz, Modautal, t. 4, 2001, s. 15-36, z tym że nieco zmienił zapis niektórych przypisów i część z nich wprowadził wprost do głównego tekstu. Taką też wersję przyjęliśmy przy publikacji w naszej e-gazecie, gdyż jest to ułatwienie dla czytelnika. Wszelkie wyjaśnienia, uzupełnienia pochodzące od tłumacza lub redakcji – w tekście głównym lub przypisach umieszczone zostały w nawiasach kwadratowych. Nazwy miejscowości podawane są w języku polskim, a obok w nawiasach kwadratowych ich niemieckie odpowiedniki, gdy te nazwy pojawiają się w tekście po raz pierwszy.
Krystyna Oniszczuk-Awiżeń – wstęp i redakcja
Na zdjęciach: kościół w Żelaźnie i w Krosnowicach - litografia Pompejusa, poł. XIX w.
***
Autor tłumaczenia: Włodzimierz Jan Delekta
Część I: Kłodzko – Żelazno a w tle... mroczna historia morderstwa
Odległość z Kłodzka do Lądka wynosi 3 mile [1 mila pruska = ok. 7,5 km]. Na tej przestrzeni położone są, przy wiodącej tędy drodze krajowej, następujące miejscowości Neuländel, Żelazno, Ołdrzychowice i Trzebieszowice.
**
Neuländel, składający się z karczmy i kilku innych domów, jest jeszcze przedmieściem Kłodzka, od którego oddalone jest o 1/4 mili. Miejscowość ma swą nazwę [„nowy świat”] stąd, że została wybudowana na miejskim gruncie dopiero w nowszych czasach, mianowicie około 1764 r. Wcześniej stały tutaj domy przy górnym młynie, na lewym brzegu Młynówki i także były nazywane Neuländel [„nowym światem”], zostały jednak zniszczone w 1760 r., w czasach oblężenia Kłodzka.
*
W niewielkiej odległości za tą miejscowością, przy tzw. „głębokim rowie”, z prawej strony, w pobliżu drogi krajowej, znajduje się wzgórek, na którym w dawnych czasach wznosił się zamek. Jednakże w czasach wojen z Polską został całkowicie zburzony, a teren na którym wznosił się, został zaorany.(1) Miejsce to jeszcze dzisiaj nazywane jest przez okolicznych mieszkańców „Schloßberg”. Grunt należy obecnie do gospodarza z pobliskiej wsi Pilczy [niem. Piltsch – obecnie część Krosnowic].
*
Dalej w kierunku Żelazna [niem. Eisersdorf], po lewej stronie drogi krajowej znajduje się boczna droga, wiodąca do sąsiedniej wsi Marcinów [niem. Märzdorf]. Przy tej drodze, w niewielkiej odległości od drogi krajowej (na skraju dóbr, które teraz [1800 r.] należą do Antona Läufera, chłopa z Żelazna), znajduje się miejsce, w którym 9 lutego 1706 r. Johann George Wolter von Liebenfeld, pan dziedziczny w Jaszkowej Górnej [niem. Oberhannsdorf](2) został zamordowany na polecenie własnych dzieci przez pasterza jego owiec.
Wolter po śmierci swojej żony w 1702 zawarł drugi związek małżeński. Jego dorosłe już dzieci z pierwszego małżeństwa były z tego powodu niezadowolone. Kilkoro spośród nich, pod wpływem urazy, jaką żywiły z tego powodu do swego ojca, podjęły okrutną decyzję o zamordowaniu go przy najbliższej okazji.(3) Przekonały, a w końcu też przekupiły, syna ogrodnika z Marcinowa, o nazwisku Friedrich Marx, i uczyniły z niego wykonawcę morderczego zamachu. Tenże służył u ich ojca, był też przez niego do chrztu trzymany(4) a w tym czasie pasał owce na gruntach swego pana. Tegoż [Fryderyka Marxa] wysłały wcześnie z nabitym karabinem na drogę, po której, jak wiedziały, ich ojciec będzie tego dnia jechać do Kłodzka tylko w towarzystwie woźnicy o nazwisku George Gerth (którego syn o tym samym imieniu obecnie jeszcze żyje w Krosnowicach [niem. Rengersdorf]; późniejsze uzupełnienie: zmarł 22 lutego 1805 r.). Marx ukrył się w wyżej wymienionym miejscu, gdzie wówczas rosła kępa krzaków (kępą Marxa nazwane [od tego czasu]). Kiedy jego pan przybył do tego miejsca, [Fryderyk Marx] wystrzelił do niego z karabinu, nabitego trzema kulami. Dwie kule trafiły w serce Woltera, który natychmiast osunął się martwy w głąb powozu. Morderca zbiegł. Kiedy jednak później został ujęty, troje dzieci zamordowanego, najmłodszy syn Johann Heinrich i dwie córki wraz z ich służącą, uciekli, gdyż brali udział w morderstwie. Kiedy na podstawie listów gończych zostali aresztowani i wyznali wszystkie swe przestępstwa, 11 maja 1708 r. wydano wyrok. Pasterz był wleczony na skórze bydlęcej od kłodzkiego rynku do wzgórza z szubienicą. Tam odcięto mu rozpalonymi do czerwoności szczypcami oba kciuki. Potem łamano go na całej długości [ciała] kołem.(5) Najmłodszemu synowi Woltera, który załadował karabin celem zamordowania ojca, 28 listopada tegoż roku odcięto na rusztowaniu, ustawionym przed ratuszem, prawą rękę a wkrótce potem i głowę.(6) Pierwszy z nich [Marx] miał 22 lata, drugi [Johann Heinrich Wolter] 25 lat.(7) Pozostali współwinni zostali ułaskawieni. Celem upamiętnienia tego wydarzenia na miejscu, gdzie owo morderstwo miało miejsce, wzniesiono kamienny cokół. Później, kiedy silny wiatr przewrócił go, został zabrany przez właściciela tej ziemi i ustawiony przy jego domu w Żelaźnie, gdzie jeszcze stoi i obecnie, przy dolnych zabudowaniach gospodarskich przy drodze krajowej.
Kiedy tylko dotrze się drogą krajową z Kłodzka do Żelazna, ukazuje się po prawej stronie w pobliżu, dworski folwark z nowowybudowanym w 1798 r. zamkiem. Należy on właściwie do nieco dalej leżącej wsi Krosnowice, jednak ze względu na swoje położenie blisko Żelazna, jest powszechnie przypisywany do tej wsi. We wsi i w okolicach rozciąga się dolina wzdłuż drogi krajowej aż do Lądka, raz szersza, tu znowu węższa, w której leżą oprócz owego miasta, pięć dużych wsi, położonych jedna za drugą, przez które przepływa bystra rzeka Biała Lądecka [niem. Biele].
Wieś Żelazno, w starych dokumentach zwana „Eisenrichsdorf [= wieś Eisenricha] ma kościół, dwa dworskie folwarki, dwie karczmy, trzy młyny i 115 [175?](8) innych „dymów” [domostw]. Składa się ona z dwóch części. Jedna z nich należy do naddyrektora górnictwa, hrabiego von Reden, pana majątku w Szalejowie Dolnym [niem. Niederschwedeldorf] a druga, i to najważniejsza, jest własnością urzędowego radcy królewskiego, Franza Hofmanna.
Kościół w tej wsi, do którego oprócz Żelazna należy także pobliski Marcinów, był przed laty kościołem parafialnym. Od 1623 r. jest on dołączony jako kościół filialny do kościoła parafialnego w Krosnowicach i od tego czasu prawo patronatu przysługuje także suwerennemu władcy. Naprzeciw tego kościoła, na wzniesieniu, stoi stara, murowana budowla, zwana powszechnie „wieżą”. Jest własnością tutejszego wolnego sędziego. Miała tu być w dawnych czasach słodownia przy tutejszym browarze [dworskim]. 22 października 1646 r. budowla ta wraz z siedmioma innymi sąsiednimi budynkami została spalona przez Szwedów.(9) W 1725 r. znowu pokryto ją dachem i uczyniono zdolną do zamieszkania.
c.d.n.
Przypisy:
1) Na podstawie starego rękopisu.
2) W tekście publikowanym w „Vierteljahrschrift…”podana jest nazwa Marcinów Górny [Obermärzdorf]. D. Pohl, edytor tekstu w t. 4 z 2001 r., przed publikacją, korzystał z rękopisu i skorygował tę nazwę.
3) Sztambuch rodziny Haugwitzów z drzewem genealogicznym w bibliotece zamkowej w Piszkowicach A. s. 173 [biblioteka zamkowa w Piszkowicach została rozproszona w 2 połowie XIX w. Wspomniany sztambuch znajdował się pod koniec XIX w. w bibliotece ordynackiej w Psarach uwaga własna W.J.D.]
4) Księgi chrztów w Krosnowicach.
5) [Ściślej – łamanie na kole. Kara, polegająca na przywiązaniu skazanego do drewnianego koła od wozu i bicia go drągiem tak długo, aż po zgruchotaniu wszystkich kości skonał. Egzekucja mogła trwać i kilka, czasami nawet kilkanaście godzin uwaga własna W.J.D.]
6) Historia Collegii Glacensis ad annum 1708
7) Księgi chrztów w Krosnowicach.
8) [Zapis w nawiasie za publikacją D. Pohla.]
9) Relacje żyjącego wówczas mieszkańca Bystrzycy.
Artykuł ukazał się w numerze IV Almanachu Ziemi Kłodzkiej w 2009 r.
27 grudnia 1428 roku w okolicach Kłodzka pod Czerwoną Górą (Czerwoniak – Roten Berg) stoczona została bitwa z husytami, w której poległ ostatni z rodu Piastów ziębickich, książę Jan.1) Fakt ten upamiętniają istniejące do dziś zabytki – kapliczka i malarstwo. W niniejszym artykule chciałabym je zaprezentować, jak również przypomnieć wydarzenia, które miały miejsce na naszych terenach przed 640 laty.
U schyłku drugiego dziesięciolecia XV wieku rozwinął się w Czechach wielki ruch ludowy o charakterze religijnym, społecznym i narodowym, zwany husyckim. W 1419 roku wybuchło w Pradze powstanie przeciwko obwinianemu za spalenie Jana Husa, Zygmuntowi Luksemburskiemu, który po śmierci Wacława IV odziedziczył tron czeski. Powstanie to zapoczątkowało 17-letni okres wojen husyckich.
Działania wojenne nie od razu dotknęły bezpośrednio Ziemi Kłodzkiej, niemniej jednak i ta najwcześniejsza faza była odczuwalna dla tutejszych mieszkańców. Ziemia Kłodzka znalazła się w obozie Zygmunta Luksemburskiego, który wiosną 1420 roku prowadził przez Kłodzko wyprawę krzyżową do Czech. Z jego woli w sierpniu 1421 roku nowym starostą kłodzkim został Czech, Puta z Czastolowic, od marca 1422 także pan Ziemi Kłodzkiej. Od tego czasu prowadzone były przygotowania do ewentualnych walk z husytami, którzy mieli również na Ziemi Kłodzkiej swych zwolenników, zwłaszcza wśród biedoty i najniższych warstw społecznych. Starosta kłodzki zyskał sobie szczególną sławę tępiciela husytów i najwierniejszego stronnika króla Zygmunta.
Wydarzeniom w Czechach i rozszerzaniu się ideologii husyckiej miała przeciwdziałać konfederacja zawiązana w październiku 1421 roku pod przewodnictwem biskupa wrocławskiego Konrada, a odnowiona w 1427. W skład tego sojuszu antyhusyckiego weszli oprócz Puty, książęta Jan ziębicki, Ruprecht II lubiński, Ludwik II brzesko-legnicki, Konrad Kantner oleśnicki oraz miasta Wrocław, Świdnica i Jawor.
Pierwsze najazdy wojsk husyckich na Ziemię Kłodzką miały miejsce w grudniu 1425 roku. Zaatakowane zostało wówczas miasto Radków. Jednak do walk bezpośrednich na terenie Ziemi Kłodzkiej doszło dopiero w 1428 roku. Około połowy marca tego roku husyci podjęli atak z dwóch stron. Oddziały, które przyszły od strony Nachodu zniszczyły Lewin, następnie zdobyły Duszniki. Po dłuższym oblężeniu padł zamek Homole, który przejęty został na wiele lat przez Piotra Polaka – jednego z najbardziej znanych śląskich husytów, określanego przez przeciwników mianem „złodziejskiego kruka”. Z kolei husyci, którzy przybyli przez bramę Międzyleską zniszczyli Międzylesie i zamek Szczerba, później Lądek i zamek Karpień oraz po drodze wiele ówczesnych wsi. Nie udały im się kilkakrotnie podejmowane próby zdobycia Kłodzka, podczas obrony którego wykazał się dużym bohaterstwem przeor kłodzkich augustianów, Henryk (późniejszy prepozyt).
Przez Ziemię Kłodzką odbywały się tego roku częste przemarsze wojsk husyckich na Śląsk. Husyci, dowodzeni przez jednego z głównych przywódców Prokopa Wielkiego, dotarli nawet pod Wrocław, po drodze rozgramiając w bitwie pod Nysą oddziały biskupa wrocławskiego Konrada.
W grudniu 1428 roku doszło do otwartego starcia między wojskami świdnicko-wrocławskimi a husyckimi na terenie Kłodzczyzny. Już od początku tego miesiąca husyci pod wodzą Jana Kralovca obozowali w okolicach Szalejowa, plądrując i niszcząc okoliczne wsie.
„Kacerze biwakują niedaleko Kłodzka i są w Bystrzycy, gdzie podkopali wieżę i zdobyli miasto. Nie mają oni dużej siły, tak że można by ich pokonać. Obesłałem książąt, kraj i miasta, lecz nikt nie chce powstać” – powiadamiał radę miasta Zgorzelec starosta świdnicko-jaworski. Pisząc zaś o egzekucjach dokonywanych na zwolennikach ruchu husyckiego w Kłodzku zwracał uwagę, że „...Także (mieszczanie) Kłodzka chwycili w mieście 40 zdrajców... a kat ze Świdnicy już przez 14 dni traci ich co dzień... jednak mnożą się oni coraz bardziej – uważajcie na zdradę”.2)
Tuż po świętach, 27 grudnia około godziny 17.00 rozegrała się bitwa pod Czerwoną Górą koło wsi Stary Wielisław. Na czele wojsk świdnicko-wrocławskich stał książę ziębicki Jan, który zdecydował się na atak. Pod siłą husyckiego ognia wojska śląskie poszły jednak w rozsypkę, a kontratak husytów uniemożliwił także ucieczkę oddziałów księcia Jana. Bitwa zakończyła się klęską wojsk śląskich i śmiercią ich dowódcy. Husyci również przypłacili dużą cenę za zwycięstwo, zginęli dwaj husyccy wodzowie – Wysso i Gyra. Ofiary bitwy pochowano podobno w Dolnym Szalejowie (350 poległych), Wielisławiu (250) i w Kłodzku (50). Książę Jan ziębicki pochowany został w kłodzkim kościele parafialnym.
Najazdy husyckie w latach następnych nie były już tak częste, ale jednak przynoszące kolosalne straty: w 1429 spalona została Nowa Ruda, następnie zniszczeniu uległa Bystrzyca Kłodzka, a w 1431 powtórnie Lądek. W 1432 miał miejsce powrót husytów przez Ziemię Kłodzką do Czech, po zawieszeniu broni.
W sierpniu 1436 roku Zygmunt Luksemburski dokonał uroczystego wjazdu do Pragi i okres wojen husyckich został ostatecznie zakończony.
Zwyciężyła więc katolicka Europa, a śmierć księcia Jana ziębickiego, który należał do konfederacji antyhusyckiej, brał udział w wyprawach krzyżowych prowadzonych na Czechy przez Zygmunta Luksemburskiego i wreszcie sam zginął w walce z heretykami, stała się niemal symbolem. „Tegoż [księcia Jana] niegodziwi heretycy zabili koło Kłodzka w dniu św. Jana Apostoła i Ewangelisty... „ – tak o jego śmierci zapisano w Roczniku henrykowskim.3)
Książę Jan zasłużył sobie więc na pamięć na pewno u większości ówczesnych kłodzczan.
Prawdopodobnie w niedługim czasie po wojnach husyckich, w domniemanym miejscu jego śmierci wybudowana została kapliczka, upamiętniająca to wydarzenie, na której umieszczony został chronogram: Ioannes/prInCeps/MonsterbergensIs/pro/ patrIa/Contra/hVssItas/fortIter/ pVgnans/oCCIsVs/fVIt.4)
W 1800 roku właściciel posiadłości, gdzie stała kapliczka – już wówczas zniszczona – Taddäus Lachnit zbudował na jej miejscu nową, większą i zamieścił na niej oprócz wyżej wymienionego chronogramu, także następującą inskrypcję: MCCC XXVIII am XXVII. Dezember wurde hier Herzog Johann von Münsterberg von den Hussiten getötet. Druga kapliczka przetrwała do lat 90. XIX w. Około 1893 roku została rozebrana w związku z prowadzoną wówczas na tym terenie budową linii kolejowej Kłodzko-Szczytna.
Natomiast kapliczka, która do dziś upamiętnia śmierć księcia Jana ziębickiego pochodzi z roku1904/1905. Wybudowana została w pobliżu poprzednich, z inicjatywy i fundacji Carla Müllera – właściciela majątku w dolnym Starym Wielisławiu, znanego ze swej działalności charytatywnej. Jest to budowla kamienna w stylu barokowo-manierystycznym, na rzucie kwadratu, nakryta łamanym dachem blaszanym, o spływowych połaciach, kryjącym kopułę. Autorem jej projektu oraz budowniczym był Ludwig Schneider – znany śląski architekt, działający we Wrocławiu, Katowicach, Ząbkowicach, projektant blisko 90 kościołów i kaplic, m.in. w Kopenhadze. Sklepienie kaplicy zdobi fresk, przedstawiający scenę śmierci księcia Jana w bitwie z husytami. Malowidło to zrealizował Wilhelm Wörndle – kłodzki malarz (1863-1927), autor wielu obrazów ołtarzowych w kościołach Ziemi Kłodzkiej.5) Wewnątrz kaplicy znajduje się także witraż ołtarzowy z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa na tle Jerozolimy, wykonany wg obrazu malarza z Düsseldorfu Karla (?) Lerscha jun. Na sklepieniu oraz na zewnętrznej ścianie kaplicy w tympanonie umieszczone zostały orły trzymające w szponach tarcze herbowe Ziębic, Kłodzka i Śląska. Zewnętrzną ścianę zdobi też tablica z inskrypcją, zawierającą cytowany wyżej chronogram.
Oprócz malarza Wilhelma Wörndle temat bitwy pod Czerwoną Górą i śmierci księcia Jana ziębickiego podjęli też inni kłodzcy i śląscy artyści.
Około 1894 roku monumentalny obraz o wymiarach 196 x 126 cm pt. „Bitwa pod Czerwoną Górą” namalował Robert Hauk. Autor był malarzem – amatorem, ciekawym i wszechstronnie uzdolnionym człowiekiem, którego krótką biografię warto w tym miejscu przybliżyć. Urodził się w 1837 roku w Lasówce. Ojciec jego był leśniczym. Po ukończeniu szkoły ludowej oraz kłodzkiego gimnazjum, poszedł w ślady ojca, wybierając zawód leśnika. Brał udział w wojnach 1866 i 1870/71 służąc w gwardii strzeleckiej. Pracował w Trzebieszowicach początkowo jako urzędnik leśny, potem starszy leśniczy i w końcu osiągnął najwyższy stopień nadleśniczego. W 1886 roku pożegnał się ze swym zawodem i przez kolejne blisko 10 lat pełnił funkcję sekretarza w kancelarii fundacji w Kłodzku-Skibie (Boguszyn). Zmarł 9 marca 1895 roku, mając 58 lat. Rober Hauk miał wrodzone zdolności językowe – mówił po angielsku, francusku, znał także język rosyjski, polski i włoski. Pod koniec swego życia podobno planował studia teologiczne. O tym jak wszechstronny był to człowiek, świadczą 4 różne dzieła, które mu przypisują jego biografowie. Zbudował podobno planetarium (budowlę z wydzielonymi różnymi stanowiskami do obserwacji poszczególnych planet, księżyca, słońca i nieba), był autorem szopki, wymodelowanej z gliny, którą wystawiano z okazji Świąt Bożego Narodzenia w małym kościółku w Kłodzku-Skibie, globusa o średnicy 1 m, zdobiącego bibliotekę w Cieplicach i wreszcie dużego obrazu historycznego „Bitwa pod Czerwoną Górą”. Hauk dość wcześnie zaczął rysować. Uczył się malarstwa portretowego i religijnego pod kierunkiem malarza Hieronima Richtera. Wykonał m.in. obraz ołtarzowy dla kościoła trapistów w Marianhill w Południowej Afryce. Przed namalowaniem „Bitwy pod Czerwoną Górą” Hauk przeprowadził kilkuletnie (1886-1893) studia nad uzbrojeniem husytów i rycerstwa śląskiego w praskich zbiorach militarnych. Obraz ten powstał na zamówienie i koszt ówczesnego proboszcza w Jaszkowej Dolnej i wielkiego dziekana Ernsta Mandela, który był jego pierwszym właścicielem. Po śmierci Mandela w 1901 obraz przeszedł w posiadanie wielkiego dziekana Wilhelma Hohausa w Bystrzycy Kłodzkiej, następnie zaś po śmierci tegoż został zakupiony na aukcji przez Friedricha Müllera właściciela folwarku w Zagórzu (Soritsch), który podobno bardzo chętnie i z dumą pokazywał go wszystkim zainteresowanym gościom.
Do obrazu dołączone było niegdyś objaśnienie, autorstwa samego artysty:
Walczący: a) Husyci pod wodzą Wysso i Gyra w obozowisku, b) Kłodzczanie i Ślązacy pod wodzą księcia Jana v. Münsterberg. Czas: 27 grudnia 1428, krótko po zachodzie słońca. Miejsce: północna strona Czerwonej Góry, ok. 1/2 godziny na południe od Kłodzka. Sceneria: na przodzie: Heincze von Stosch, dowódca wrocławskich i świdnickich wojsk, na lewo w tle Georg von Zettritz. Przed taborem książę Jan ziębicki w walce, trochę na prawo idący mu z pomocą mały oddział z chorągwią, pod dowództwem Nikolausa Zedliz von Alzenau. Na lewo widoczny udaremniony przez husytów odwrót części wojsk śląskich. Za taborem stojący wojacy w rezerwie. W centrum taboru przywódcy husyccy: Wysso i Gyra, prowadzący walkę. Z lewej strony w tle autor przedstawił zarys doliny Nysy i wsi Krosnowice.
Franz Albert, któremu zawdzięczamy tę informację o obrazie i jego autorze6) ubolewał, że dzieło to jest mało znane, ponieważ jest prywatną własnością. Uważał, że właściwym dla niego miejscem jest muzeum, w którym tysiące zwiedzających może go obejrzeć. Życzenie to spełniło się w drugiej połowie XX w. Po wojnie obraz został powieszony w pomieszczeniach biura Cepelii przy pl. Chrobrego 22 w Kłodzku i wisiał tam do 1968 roku, kiedy to został przekazany do zbiorów utworzonego w 1963 roku Muzeum Ziemi Kłodzkiej. Przez dłuższy czas z uwagi na skomplikowaną sytuację lokalową tej placówki przechowywany był w magazynach. W 1985 poddany został konserwacji, a po zakończeniu remontu Muzeum w 1986 wyeksponowany na stałe w holu I piętra.
Na zakończenie chciałabym jeszcze wspomnieć o dwóch dziełach mniej znanych, upamiętniających bitwę i śmierć księcia Jana ziębickiego, powstałych z okazji 500 rocznicy tego wydarzenia, tj. w 1928 roku.
Pierwsze z nich, zachowane do dziś, to malowidło zdobiące ścianę jednej z sal ratusza w Ziębicach, autorstwa malarza śląskiego Alfreda Gottwalda.7)
Drugie zaś, znane nam tylko dzięki zamieszczonej w przedwojennym czasopiśmie reprodukcji, to dzieło Franza Kunze – nauczyciela szkółki wiejskiej w Gorzanowie.8) Obraz przedstawiający temat bitwy z husytami pod Czerwoną Górą powstał jako pomoc dydaktyczna. Była to pierwsza praca z zaplanowanej wówczas serii szkolnych obrazów do ilustrowania nauki regionalnej historii.
Śmierć księcia Jana ziębickiego na polu bitwy z heretykami uczyniła z niego bohatera, ale w jego biografii są też wątki, które nam Polakom może mniej się podobają – m.in. fakt udziału w bitwie pod Grunwaldem po stronie Krzyżaków. Nie jest to jednak temat tego artykułu, a zainteresowanych tymi ciekawymi czasami, choć trudnymi, pełnymi zaskakujących zwrotów, politycznych knowań i układów, odsyłam do fachowej literatury, a także do pasjonujących powieści fantastyczno-historycznych Andrzeja Sapkowskiego, które przybliżają tę skomplikowaną ówczesną sytuację.
Przypisy:
1) Czerwona Góra – Czerwoniak (Roten Berg) – szczyt 399 m n.p.m. na granicy Kotliny Kłodzkiej i Rowu Górnej Nysy, naprzeciwko zakończenia Krowiarek, stanowi kulminację w długim grzbiecie ciągnącym się od Kamiennej Góry w Górach Bystrzyckich przez Zagajnik i Polanę aż do zbiegu Wielisławki z Bystrzycą Dusznicką i jej ujścia do Nysy Kłodzkiej. Ku północy opada łagodnie do doliny Wielisławki i Bystrzycy Dusznickiej, od południa bardzo strome, urwiste miejscami zbocze, podcina zakole Nysy Kłodzkiej, płynącej u stóp wzniesienia.
Jan ziębicki – ur. między 1370 a 1390, zm. 27 XII 1428 – książę ziębicki w latach 1410-1428. Był drugim pod względem starszeństwa synem księcia ziębickiego Bolka III i księżniczki bytomskiej Eufemii. Do 1420 r. rządy sprawował wspólnie z bratem Henrykiem.
2) Za: Historia Śląska pod red. K. Maleczyńskiego, t. I cz. II, s. 238 oraz K. Bartkiewicz, Dzieje Ziemi Kłodzkiej w wiekach średnich, s. 157.
3) Za: Dolny Śląsk. Monografia historyczna, s. 157.
4) Chronogram – zapis daty na dziele sztuki, gdzie wyróżnione graficznie litery składają się na liczbę, pisaną cyframi rzymskimi, oznaczającą datę wydarzenia, o którym mowa. W tym wypadku: 27 XII 1428.
5) Wilhelm Wörndle von Adelsfried – ur. 1863, zm. 1927 w Kłodzku. Studiował w Cesarsko-Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu oraz w Rzymie. W 1900 zamieszkał w Kłodzku. Uprawiał głównie malarstwo sakralne, malował też portrety, a pod koniec życia pejzaże, głównie akwarele. Był autorem obrazów ołtarzowych w wielu kościołach Ziemi Kłodzkiej, m.in. w Szalejowie Dolnym, Jaszkowej Dolnej, Niwie, Krosnowicach, Szczytnej, Starej Łomnicy, Wójtowicach, Drogosławiu i Kłodzku. Dla kościoła parafialnego św. Mikołaja w Nowej Rudzie namalował stacje Drogi Krzyżowej.
6) Franz Albert, Das Hauksche Kolosalbild des Gefechts am Roten Berge, w: Glatzer Heimatblätter, 1929, s. 48.
7) Alfred Gottwald – ur. 1893 w Tarnowie k. Ziębic, ukończył gimnazjum w Ząbkowicach Śląskich, potem Akademię Sztuk i Rzemiosła Artystycznego we Wrocławiu. Po I wojnie światowej pracował w Berlinie, Wrocławiu, Nysie i Bonn. Po II wojnie światowej zamieszkał w Hille (Niemcy), zm. 1971 r. Specjalizował się w malarstwie religijnym.
8) Franz Kunze – ur. 1893 w Nagodzicach k. Międzylesia – malarz. Mieszkał w Gorzanowie, był prawdopodobnie nauczycielem w tamtejszej szkole. Członek Kłodzkiej Grupy Artystycznej. Był też autorem innego obrazu poświęconego tematyce husyckiej pt. „Atak husytów na zamek Szczerba”. Malował także pejzaże – jeden z jego krajobrazów z widokiem na Nową Wieś, Michałowice i Goworów u podnóża Masywu Śnieżnika reprodukowany był w leksykonie J. Sakwerdy, Artyści Ziemi Kłodzkiej i z Ziemią Kłodzką związani... (t. I, s. 61).
Wybrana literatura:
Albert F., Rundschau: Der letzte seines Stammes. Das Hauksche Kolosalbild des Gefechts am Roten Berge. Das Husitengefechts im Anschauungsunterrichts. w: Glatzer Heimatblätter. Zeitschrift des Vereins für Glatzer Heimatkunde, R. 15., 1929, s. 47-51
Bartkiewicz K., Dzieje Ziemi Kłodzkiej w wiekach średnich, wyd. PAN 1977, s. 153-159
Dolny Śląsk. Monografia historyczna pod red. W. Wrzesińskiego, Wrocław 2006, s.114-116
Historia Śląska pod red. K. Maleczyńskiego, t. I cz. II, Wrocław-Warszawa-Kraków, wyd. Ossolińskich, 1961
Marczak P., Wojny husyckie, Warszawa, [200?]
Paul H., Die „Hussitenkapelle” in Niederwilmsdorf, w: „Die Grafschaft Glatz“, Nr 11, 1910, s. 135
Primke R., Szczerba M., Szczerba W., Wojny husyckie na Śląsku, Łużycach i Pomorzu, wyd. Technol, 2007
Sakwerda J., Artyści Ziemi Kłodzkiej i z Ziemią Kłodzką związani w latach 1800-1945, Leksykon – t. I. A-K, t. II. L-Z (z uzupełnieniami), Wrocław 2004-2005
Sapkowski A., Narreturm, Warszawa 2002, Boży bojownicy (2004), Lux perpetua (2006)
IV ALmanach Ziemi Kłodzkiej, wyd. "BRAMA", Kłodzko 2009, s. 46-53
Artykuł ukazał się w numerze III Almanachu Ziemi Kłodzkiej w 2008 r.
Dzieje kłodzkiej mennicy sięgają XIII wieku. Jej funkcjonowanie z przerwami trwało do 1813 roku. Najczęściej bite były tu drobne monety obiegowe, ale w czasach prosperity emitowano także monety o wyższych nominałach - złote oraz srebrne dukaty i talary. Ostatni okres działalności kłodzkiej mennicy - stosunkowo mało spopularyzowany w literaturze - przypadł na okres wojen napoleońskich. Tematem niniejszego artykułu jest właśnie ten ostatni epizod w historii mennicy w Kłodzku. 1)
Na decyzję o założeniu mennicy w Kłodzku miała bezpośredni wpływ kapitulacja Wrocławia 5 stycznia 1807 roku. Zdecydowano wówczas, iż mennica - tak ważna dla gospodarki i strategii państwa - musi być przeniesiona. Wybrano na jej lokalizację stolicę hrabstwa kłodzkiego.
Po zamknięciu mennicy we Wrocławiu, w maju 1807 roku jej dyrektor Carl Gotthelf Lessing przesiedlił się do Kłodzka.2) Jednocześnie ewakuowany został niezbędny sprzęt, narzędzia i materiały do bicia. Od czerwca - choć w Kłodzku trwały wówczas intensywnie przygotowania do obrony twierdzy - rozpoczął się proces uruchamiania mennicy. Na jej potrzeby wydzierżawiono dom przy ul. Czeskiej nr 242 i 243, przeznaczając go na mieszkania służbowe. 1 czerwca 1807 roku gen. hr. Fryderyk Wilhelm Götzen wydał odezwę do mieszkańców Kłodzka, by dostarczali na cele mennicze przedmioty ze srebra. Już 3 czerwca kłodzki magistrat wręczył generałowi listę imienną mieszkańców Kłodzka, którzy ofiarowali na potrzeby państwa srebro. Lista zawierała także spis rzeczy oraz ich wartość.
Dostawcami srebra byli także żydowscy obywatele - Joachim Jakob Pinsk z Oleśnicy oraz bankier wrocławski Israel Beerel Frank, z którymi hrabia von Götzen zawarł 10 czerwca 1807 roku specjalny kontrakt. Natomiast 13 czerwca podpisana została umowa, na mocy której fabrykant skóry Joseph Wincke sprzedał za sumę 2 800 reichstalarów dyrektorowi mennicy C. G. Lessingowi dom nr 331 położony przed Bramą Wodną. Do połowy sierpnia trwały prace związane z uruchomieniem właśnie w tym miejscu mennicy. Produkcja monet rozpoczęła się od 19 sierpnia.
W październiku 1807 roku mennica kłodzka zaopatrzona została w specjalną instrukcję. Kolejnym krokiem było podjęcie w maju następnego roku budowy nowej szmelcowni przed Bramą Mostową.
Pierwsze wybite w Kłodzku monety Lessing wysłał 1 września 1807 roku do tajnego radcy skarbu Juliusa Eberharda Massowa, pokazując jakimi możliwościami technicznymi dysponuje. Technika monet pozostawiała wiele do życzenia, niemniej jednak to właśnie Kłodzko do końca 1808 roku, a następnie po kilkumiesięcznej przerwie do końca roku 1809 zaopatrywało armię i kraj w potrzebne pieniądze.
Pierwszym dyrektorem kłodzkiej mennicy był wspomniany już wyżej C. G. Lessing. Po nim zaś, od października 1807 roku F. W. Prätorius. 3)
Personel mennicy liczył łącznie od 10-12 osób. Oprócz dyrektora, pracował wardajn - S. Wagner, skarbnik - Ch. H. Müller, medalier - Strauss. Od grudnia 1807 roku jako medalierzy wymieniani byli też: A. Ch. Braun i I. Gube oraz jako pomocnik mincmistrza B. F. Jacob, a także kasjerzy: S. B. Rauschmann i Kahl. 4)
Roczne zarobki dyrektora mennicy wynosiły 800 reichstalarów, wardajna 600, a skarbnika 365. 5)
25 grudnia 1808 roku mennica w Kłodzku została zamknięta. Uruchomiono ją ponownie w sierpniu 1809 roku, ale tylko na pięć miesięcy.
W grudniu 1809 roku wydany został rozkaz, by srebrne dary zgromadzone na potrzeby mennicy w kłodzkim kościele parafialnym przekazać do Wrocławia, gdzie już w październiku wyznaczono na nowego dyrektora tamtejszej mennicy Christiana Friedricha Gödekinga. 6) Jednak mennica we Wrocławiu wznowiła produkcję dopiero we wrześniu 1812 roku, a do tego czasu zaopatrywano się w pieniądze jedynie w mennicy w Berlinie.
W mennicy kłodzkiej nie bito złotych monet. Wypuszczano do obiegu drobne monety srebrne i miedziane. Najczęściej były to wielokrotności krajcarów (1, 3, 9, 18) oraz małe grosze - tzw. greszle (groszyki). Od marca do maja 1808 roku bite były także: talar, 1/6 talara, a w 1809 roku 1/3 talara. Łączna wartość wybitych monet w latach 1807-1809 wynosi około 442 482 talary i 18 groszy.
Wszystkie monety pochodzące z tego okresu na rewersie miały charakterystyczny znak mincerski - literę “G” (inicjał miasta - Glatz).
Awers monety przedstawiał popiersie królewskie i tytulaturę w otoku:
FRIEDR.:WILHELM III KOENIG VON PREUSSEN. Na rewersie zaś umieszczano nominał monety, centralnie w ukoronowanej tarczy herbowej orła pruskiego lub orła brandenburskiego w locie (na krajcarach), po bokach datę emisji i u dołu literę “G”.7)
* * *
Ostatni raz uruchomiono tymczasową mennicę w Kłodzku w 1813 roku, kiedy zawirowania wojenne znów uniemożliwiły funkcjonowanie mennicy wrocławskiej.
Rozkazem z dnia 17 czerwca 1813 roku dyrektor mennicy Gödeking przeniósł się do Kłodzka, a wraz z nim cały personel mennicy. Mennica uruchomiona została w poprzednim budynku szmelcowni, leżącym przed Bramą Mostową, który w międzyczasie używany był przez komendanturę jako kuźnia. Pozyskano także dom w rynku nr 39 (prawdopodobnie na mieszkania służbowe). Pod kierunkiem Johanna Heinricha Schiemanna 8) - mistrza mincerskiego - latem 1813 roku rozpoczęto bicie monet, które trwało do początków grudnia.
W sierpniu 1813 roku jako pracowników kłodzkiej mennicy wymienia się: mistrzów mincerskich Schiemanna i Prätoriusa, wardajna Wagnera, rendanta Müllera, pomocnika mincmistrza Jacoba. Do Kłodzka skierowano także grawera Lessera, 9) aby przygotował potrzebne stemple.
Po pięciu miesiącach działania, 15 listopada 1813 roku wydany został rozkaz ponownego przeniesienia mennicy z Kłodzka do Wrocławia. Pięć dni później odwołano z Kłodzka Schiemanna, a 4 grudnia wardajn Wagner zameldował generalnemu dyrektorowi o zakończeniu bicia monet w Kłodzku. Zakończyła się też w ten sposób historia kłodzkiej mennicy. We Wrocławiu mennica rozpoczęła działalność dopiero w czerwcu 1814 roku.
Ten drugi okres bicia monet jest pełen niejasności, jeśli chodzi o identyfikację i ustalenia dokładnej proweniencji monet. O ile bowiem na monetach z pierwszego okresu pojawiała się litera G jako inicjał Kłodzka, poświadczająca ich pochodzenie, tak w 1813 roku nie stosowano tej reguły. Na monetach również bitych w Kłodzku nadal umieszczano literę B jako symbol mennicy wrocławskiej. Ponieważ jednak dokumenty potwierdzają, że od połowy 1813 roku mennica we Wrocławiu nie działała, wobec powyższego wybite wówczas monety z literą B nie mogły pochodzić stamtąd i można przypisać je Kłodzku. 10)
W 1813 roku kłodzka mennica wypuszczała do obiegu talary i 1/6 talarów. Na rewersie tych monet umieszczany był centralnie wieniec z liści dębowych, a w nim napis - w przypadku talarów:
EIN . REICHS . THALER . 1813 i znak menniczy - “B”, w otoku zaś u góry napis: VIERZEHN . EINE . FEINE . MARK., a na monecie o nominale 1/6 talara - napis:
6 EINEN THALER 1813 . B, u góry: VIER UND ACHTZIG EINE FEINE MARK.
Na awersach obowiązywał wzór stosowany w poprzednich latach.11)
Monety bite w kłodzkiej mennicy w latach 1808-1813 nie należą do powszechnie spotykanych na rynku antykwarycznym, pomimo dość znaczącej ich emisji. Niektóre z nich należą nawet do bardzo rzadkich egzemplarzy - jak np. talar z 1809 roku.
Cieszy więc fakt, że przynajmniej dwie monety z tego okresu przechowywane są w zbiorach Muzeum Ziemi Kłodzkiej. Są to monety o nominałach: 9 krajcarów z 1808 roku oraz 1/3 talara z 1809 roku.
Przypisy:
1) Dzieje mennicy w latach 1807-1813 omawia F. Albert, Die Glatzer Münze, Glatz 1932, s. 106-122;
2) Carl Gotthelf Lessing (1741-1812) - dyrektor wrocławskiej mennicy w latach 1779-1810.
3) Friedrich Wilhelm Prätorius (1753-1813) - od 1796 mincmistrz we Wrocławiu, 1807-1809 zarządzający kłodzką mennicą, potem rendant we Wrocławiu.
4) Sigmund Wagner - (1774-1850) - od 1800 wardajn we Wrocławiu, 1807-1809 w Kłodzku, 1810-1812 we Wrocławiu, 1813 ponownie w Kłodzku i od 20 listopada jako mincmistrz we Wrocławiu, od 1831 w Berlinie, na emeryturze od 1848.
Christian Heinrich Müller - (1772-1849) - w latach 1807-1813 rendant mennicy kłodzkiej, od 1831 dyrektor mennicy we Wrocławiu.
August Christian Braun (zm. 1811) - medalier w Królewcu, od grudnia 1807 w mennicy kłodzkiej, od 1810 we Wrocławiu.
Ignaz Gube - (1776-1832) - grawer-pieczątkarz, od 1807 w mennicy kłodzkiej, 1812 wrócił do mennicy wrocławskiej, gdzie został kasjerem i buchalterem.
Banjamin Ferdinand Jakob - (1778-1837) - od 1791 mincerz mennicy wrocławskiej, od 1808 pomocnik mincmistrza w Kłodzku, od maja 1810 we Wrocławiu, w 1812 w Berlinie i Wrocławiu, w 1813 ponownie w Kłodzku i od 1816 kontroler zakładowy we Wrocławiu.
Samuel Banjamin Rauschmann - od 1783 urzędnik kasowy w mennicy we Wrocławiu.
5) Albert, s. 113
6) Christian Friedrich Gödeking (ur. 1770 w Bayreuth) - znany z dużej wiedzy matematycznej i fizycznej, od 1795 kasjer w mennicy w Berlinie, od 1809 dyrektor mennicy we Wrocławiu, od 1810 asystent dyrektora generalnej mennicy w Berlinie, a od 8 grudnia 1810 jego następca, mianowany dyrektorem generalnej mennicy oficjalnie 13 stycznia1812, a od 1 kwietnia emerytowany.
7) Albert, s. 116-118
8) Johann Heinrich Schiemann - (1795-1828) - mincmistrz w Królewcu, od 27 października1812 mincmistrz we Wrocławiu, od 29 lipca 1813 w Kłodzku, od 20 listopada 1813 kontroler mennicy wrocławskiej, od lutego 1815 główny księgowy w Berlinie.
9) Karl Samuel Lesser (1781-1849) - w 1811 pomocnik medaliera Abramsona w Berlinie i od października medalier we Wrocławiu, w 1813 w Kłodzku, 1814 we Wrocławiu
10) Na monetach pruskich zamiast znaków mincerskich umieszczano zwyczajem francuskim znaki mennicze wg kolejności ustalonej w berlińskiej Izbie Skarbowej. Mennica główna w Berlinie otrzymała pierwszą literę alfabetu “A”, druga co do wielkości i zdolności produkcyjnej mennica wrocławska (która początkowo znakowała monety Fryderyka II inicjałami nazwy miasta “W” - od Wratislavia i mincerskim AHE - Adama Henryka Ehrenberga, dyrektora mennicy), po 1750 zaczęła umieszczać na monetach drugą literę alfabetu “B”. Znak ten nie ma nic wspólnego z niemiecką nazwą miasta - Breslau.
11) Albert, s. 122
Minisłowniczek
• Mincerz - pracownik mennicy, zatrudniony przy produkcji monet - sporządzaniu blankietów i tłoczeniu z nich monet, podległy mincmistrzowi.
• Mincmistrz - techniczny organizator i kierownik pracy mennicy, odpowiedzialny za bite monety.
• Rendant - poborca, zawiadujący kasą.
• Szmelcarnia (niem. Schmelze - topienie) - dział menniczy, w którym topiono metale w glinianych lub żelaznych tyglach.
• Wardajn - probierz, urzędnik menniczy, sprawdzający stemple i tłoki mennicze oraz ordynowaną stopę menniczą bitych monet poprzez kontrole stopu metalu i wagi krążków.
Literatura:
Albert F., Die Glatzer Münze, Glatz 1932
Friedersburg F., Seger H., Schlesiens Münzen und Medaillen der neueren Zeit, Breslau 1901
Mikołaczyk A., Leksykon numizmatyczny, Warszawa-Łódź 1994
Nechanický Z., Šafář O., Kladské mincovnictví, Hradec Králové 1983
Ptaszyński J., Monety z twierdzy kłodzkiej lat 1807-1809, “Biuletyn Numizmatyczny” 1970, z. 8, s. 140-142
Szwagrzyk J. A., Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w., Wrocław 1973
III Almanach Ziemi Kłodzkiej, wyd. "BRAMA", Kłodzko 2008, s. 42-48
Adress=Buch für die Grafschaft Glatz, Regierungsbezirk Breslau. Unter theilweiser Benutzung amtlicher Quellen verfasst und herausgegeben von Franz Krieger. Erster Jahrgang. Ladenpreis broch. 2. Mark. Glatz, 1885/86. Franz Krieger’s Selbstverlag. Druck von L. Olbrich, Glatz.
Artykuł ukazał się w numerze 8 Almanachu Ziemi Kłodzkiej w 2013 r.
Dawne książki adresowe stanowią niewątpliwie cenne źródło do badań historycznych, heraldycznych, demograficznych. Szczególnie przydatne są przy opracowywaniu zagadnień związanych z życiem gospodarczym poszczególnych miast i regionów.
Ziemia Kłodzka miała także swoje książki adresowe, które służyły informacją dawnym mieszkańcom, a dla współczesnych są cennym źródłem do badań stanu gospodarki naszego regionu.
Pierwsza zachowana do dziś książka adresowa hrabstwa kłodzkiego pochodzi z przełomu lat 1885/1886. Opracowana została i wydana staraniem lokalnych wydawców i drukarzy. Jej autorem i wydawcą jest Franz Krieger, mieszkaniec Kłodzka, z zawodu pisarz. Wydrukowana została w kłodzkiej drukarni L. Olbricha. Ta stosunkowo niewielka książka, formatu 22,5 x 15 cm, licząca 164 strony numerowane i 32 nienumerowane, sprzedawana była w cenie 2 marek. Cena umiarkowana, zachęcająca do kupna, ale na pewno nie zwracająca kosztów wydania, co podkreślił we wstępie autor, który podjął się nie tylko opracowania, ale i sfinansowania tej publikacji. To całkowicie prywatne przedsięwzięcie – godne podziwu dla autora – nie mogłoby się zapewne udać, gdyby nie poparcie ważnych osobistości, dzięki którym mogły być wykorzystane przy opracowaniu źródła urzędowe. W podtytule autor zaznacza, że książka adresowa opracowana została z wykorzystaniem urzędowych źródeł, co na pewno podnosi jej wartość i uwiarygadnia pracę.
Ze wstępu dowiadujemy się jeszcze, że autor ma zamiar publikację kontynuować i drugie wydanie planuje na kolejny 1887 rok.
Książka składa się z 4 zasadniczych rozdziałów, które poprzedzone zostały alfabetycznym wykazem miejscowości wraz z określeniem ich przynależności do danego powiatu.
Ziemia Kłodzka podzielona wówczas była na trzy powiaty: kłodzki, bystrzycki i noworudzki.
Rozdział I książki Nachweis der in den Kreisen Glatz, Habelschwerdt u. Neurode befindlichen Behörden – zawiera rejestr urzędów i władz w poszczególnych powiatach. Kolejno wyszczególnione zostały następujące podmioty wraz z wykazem wszystkich ważniejszych funkcji i nazwisk osób je sprawujących : I – Armia, II – Zarząd Komunalny i Policji, III – Gospodarka Leśna, IV – Sądownictwo, V – Kościoły, VI – Zarząd Powiatu, VII – Zarząd Poczty i Telegrafu, VIII – Szkoły, IX – Urząd Stanu Cywilnego, X – Cło i Podatek, XI – Inne instytucje i ich przełożeni (głównie zakłady zdrojowe), XII – Stowarzyszenia i ich przewodniczący. Z wykazów dowiadujemy się m.in., że na czele magistratu kłodzkiego stał burmistrz Kolbe, w Lewinie burmistrzem był Zimnol, Dusznikach – Dengler, Bystrzycy Kłodzkiej – Schaffer, Lądku Zdroju – Hauptmann, Międzylesiu – Kolbe, Bolesławowie (które wówczas miało status miasta) – Gröger, Nowej Rudzie – J. Mojorke, Radkowie – P. Wenzel. Starostą powiatu kłodzkiego był Carl Freiherr v. Seherr-Thoss, powiatu bystrzyckiego – Friedrich Reichsgraf Finck von Finckenstein i powiatu noworudzkiego – hrabia von Pfeil.
Rozdział II, obszerniejszy od poprzedniego, Geschäfts=, Besitz= und Berufs=Anzeiger, to informator zawierający wykaz działających w różnych miejscowościach Ziemi Kłodzkiej zakładów rzemieślniczych, przemysłowych i handlowych.
Zastosowano tu potrójny układ alfabetyczny. Szukamy najpierw odpowiedniej specjalizacji, zawodu, a następnie miejscowości, w ramach których podane zostały nazwiska osób z dokładnym adresem. Łącznie wyszczególniono 355 zawodów, poczynając od Aeckerbesitzer (właściciele ziem), a kończąc na Zündwaarenfabrik (fabryka zapałek).
Szczególnie bogato reprezentowane były popularne zawody piekarza, rzeźnika, krawca, szewca.
W samym Kłodzku z zawodem szewskim związanych było ponad 50 osób, zaś z krawiectwem blisko 40 osób. W całym hrabstwie kłodzkim działało ponad 100 szewców, 70 krawców, 50 rzeźników i 40 piekarzy. Potrzebnymi rzemieślnikami w każdej miejscowości byli także stolarze, kowale, ślusarze i murarze. Książka wymienia 66 stolarzy, najwięcej działało w Kłodzku (13), Nowej Rudzie (9) i Dusznikach (10); 35 kowali (w Kłodzku 7, Dusznikach 5) oraz 24 ślusarzy i 15 murarzy. Liczną grupę zawodową stanowili producenci i sprzedawcy alkoholi – blisko 70 osób. Zaliczają się do tej grupy: sprzedawcy wina, właściciele winiarni, browarów, fabryk produkujących wino, rum, likiery, wódkę. W samym tylko Kłodzku funkcjonowało wówczas 5 browarów: przy obecnej ul. Łukasińskiego (browar należał do Marii Blecha), Łużyckiej (właścicel Albert Brosig), Armii Krajowej (Julius Müller), Matejki (bracia Stephan) i Spadzistej (R. Ziemmermann). Popularne było także piwo pochodzące z browarów: w Szczytnej – W. Franke, w Słupcu – E. Pelza i F. Thienelta, w Bystrzycy Kłodzkiej – J. Gebela i A. Klinke, w Lądku Zdroju – G. Schneidera, w Dusznikach Zdroju – Ch. Elsnera, Fr. Rübartscha i H. Sendlera.
Książka odnotowuje kilku fotografów: w Kłodzku działał bardzo popularny Franz Boden, a także Ernst Hahn, Alois Hübner, który miał również swój zakład w Bystrzycy Kłodzkiej i Radkowie, oprócz niego w Bystrzycy Kłodzkiej działał także znany fotograf A. Gröger, w Nowej Rudzie zaś J. Fiala i Wil-helm Obst, a w Dusznikach Zdroju – Karl Rother.
Stosunkowo niewielu było notariuszy – 3 (tylko w Kłodzku), dentystów – 7, lekarzy – 6 (wszyscy zamieszkali w Kłodzku) oraz 7 aptekarzy (2 w Kłodzku i 2 w Dusznikach, po 1 w Bystrzycy, Lewinie i Ołdrzychowicach), 7 optyków, 4 akuszerki (tylko w Kłodzku). W Dusznikach Zdroju znajdował się sklep z narzędziami chirurgicznymi.
Liczniejszą grupę osób skupiał zawód golibrodów i fryzjerów – w Kłodzku usługi te pełniło 9 osób, w Bystrzycy Kłodzkiej – 2, Lądku Zdroju – 4, Nowej Rudzie – 2, Dusznikach Zdroju – 2 i Szczytnej – 1.
Zegarmistrzostwem na terenie dawnego hrabstwa kłodzkiego zajmowały się 22 osoby, jubilerstwem zaś i złotnictwem 8 osób (w tym 3 w Kłodzku).
Dość duży popyt na swe produkty mieli kapelusznicy – na Ziemi Kłodzkiej funkcjonowało 10 fabryk kapeluszy, w tym 4 w Kłodzku, m.in. Bertholda Grosspitscha przy obecnej ul. Wojska Polskiego. Na wystawie o dziejach Kłodzka, która w grudniu 2012 r. otwarta została w Muzeum Ziemi Kłodzkiej, można obejrzeć cylinder pochodzący z tej właśnie fabryki.
Dużym popytem cieszyły się towary kolonialne. Sklepów z tym asortymentem było wówczas ponad 130, a z tytoniem i cygarami – 44. Była też wąska specjalizacja sprzedawców owoców południowych – tych zanotowano jednak zaledwie sześciu (5 w Kłodzku i 1 w Bystrzycy).
Ponad 150 osób związanych było z hotelarstwem, restauracjami i gospodami. W książce adresowej wymienieni są oczywiście tylko właściciele, a nie szeregowi pracownicy tych lokali. W hrabstwie kłodzkim funkcjonowało blisko 70 zajazdów, ponad 20 hoteli i blisko 50 restauracji i kawiarni. W samym Kłodzku były 4 hotele – dwa z nich mieściły się rynku („zum schwarzen Bär” i „Neu-Breslau”), jeden przy dzisiejszej ul. Grottgera („zum weissen Ross”) i jeden przy ul. Wojska Polskiego („zum weissen Lamm”) – 16 restauracji, 4 kawiarnie i 15 zajazdów. Liczba dość spora, ale i zapotrzebowanie na tego rodzaju rozrywkę było wówczas dość duże. W restauracjach, zajazdach odbywały się spotkania towarzystw społeczno-kulturalnych, imprezy kulturalne, zabawy i rodzinne uroczystości jubileuszowe.
W książce adresowej odnotowano kilka wypożyczalni książek: 3 w Kłodzku i 1 w Nowej Rudzie. Ich właściciele prowadzili też znane księgarnie, zakłady litograficzne i wydawnicze, jak Max Adam i Julius Hirschberg w Kłodzku oraz A. Hitschfeld w Nowej Rudzie. Działało też kilka drukarń – 4 w Kłodzku: A. Hirschfeldera oraz L. Schirmera w rynku, J. Jenknera przy obecnej ul. Łukasińskiego i L. Olbricha przy Zawiszy Czarnego (wydawca tej publikacji).
W Lądku Zdroju drukarnię prowadził H. Pautsch, w Nowej Rudzie R. Rothe, a Dusznikach R. Pohl.
Zdarzają się też zawody nietypowe, reprezentowane przez pojedyncze osoby. M.in. w Lądku Zdroju działał artysta Josef Plaschke, który odnotowany został w książce adresowej jako wykonawca obrazów – dioram z ptakami, a także budowniczy organów – Josef Lux. W Słupcu zaś mieszkał malarz historycznych obrazów – Josef Völkel, a w Kłodzku malarz krajobrazów – Carl Appelgrün i snycerz Karl Preis.
W Kłodzku działał jedyny odnotowany w książce adresowej stroiciel fortepianów, antykwariusz, a także dekarz specjalizujący się w pokryciach wież oraz właściciel omnibusa i producent walizek. W rynku zaś funkcjonował jedyny sklep z tapetami. Fabrykant produkujący worki działał w Słupcu, a handlarz wapnem w Dusznikach Zdroju. Specjalistę od rafinacji oleju znajdujemy w Radkowie, a lakiernika w Nowej Rudzie.
Rozdział III książki adresowej Alphabetischer Wohnung=Anzeiger – przedstawia alfabetyczny wykaz mieszkańców Ziemi Kłodzkiej wraz z dokładnym adresem i wykonywanym zawodem. Lista zawiera nazwiska, które pojawiają się już w części I i II (ułożone wg instytucji i wykonywanych zawodów). Według książki adresowej hrabstwo kłodzkie liczyło ponad 3330 osób dorosłych, pracujących i zarejestrowanych w ówczesnych księgach urzędowych.
W wykazie tym odnaleźć można również autora niniejszego opracowania, stąd wiemy, że był pisarzem – taki bowiem zawód podał. Niestety nie udało się ustalić jakiego typu twórczość uprawiał. Mieszkał przy ul. Czeskiej 208.
Ostatni rozdział Anzeiger für Gewerbe, Handel, Industrie und Kunst (Informator ujmujący zawody, handel, przemysł i sztukę) – to część zawierająca reklamy różnych firm, zakładów, sklepów. Ta część, opłacana przez klientów, pomogła sfinansować wydawnictwo. Bogatsi przedsiębiorcy prezentują ofertę swego zakładu czy sklepu nawet na całej stronie, większość jednak ograniczyła się do mniejszego formatu. Każda z reklam zawiera obok nazwy firmy i nazwiska właściciela, dokładne adresy oraz szczegółową ofertę usług, niejednokrotnie uatrakcyjnioną elementem graficznym, przyciągającym uwagę potencjalnego klienta.
Tak więc, jak widać, książka adresowa – ta z pozoru nieciekawa lektura – może stać się fascynującym przewodnikiem po dawnym mieście i regionie, wciągając w tę wędrówkę wszystkich miłośników przeszłości.
VIII Almanach Ziemi Kłodzkiej, wyd. "BRAMA", Kłodzko 2013, s. 18-27
Artykuł ukazał się w numerze VI Almanachu Ziemi Kłodzkiej w 2011 r.
Już od czasów średniowiecza na terenie Ziemi Kłodzkiej w obiegu pieniężnym funkcjonowały także monety bite w kłodzkiej mennicy. Pierwsza znana kłodzka moneta pochodzi z 1426 r. Przywilej bicia drobnej monety halerzowej uzyskał ówczesny władca Kłodzka Puta z Czastolowitz od króla Zygmunta Luksemburskiego w zamian za poparcie w wojnach husyckich. Moneta ta na awersie przedstawiała monogram G (pierwsza litera nazwy miasta Glatz), na rewersie zaś lwa czeskiego.
Z przywileju menniczego korzystali także kolejni władcy Kłodzka, w tym m.in. Ulryk von Herdeck – pan Ziemi Kłodzkiej w latach 1501-1524. Przejął on władanie Ziemią Kłodzką mocą dokumentu z 5 maja 1501 r., odkupując ją za sumę 70 000 guldenów reńskich od potomków Jerzego Podiebrada – Albrechta, Jerzego i Karola.
Prawo bicia własnej drobnej monety w Kłodzku Ulryk von Hardeck uzyskał od cesarza Maksymiliana w 1507 r. Novum tego przywileju polegało na tym, że mógł na bitych przez siebie monetach umieszczać herb rodowy.
Przykładem działalności mennicy kłodzkiej z czasów Ulryka von Hardeck jest drobna moneta halerzowa, typu śląskiego, srebrna, bita dwustronnie, z około 1513 r. Na jej awersie widnieje inicjał „V” – pierwsza litera imienia Hardecka – Ulryk / Vlryk, na rewersie zaś lew czeski oraz między przednią i tylną łapą litera A. Wg niektórych badaczy litera ta prawdopodobnie pochodzi od nazwiska Abfaltersbergera, starszego rajcy miejskiego, który wzmiankowany był w Kłodzku w 1505 r. Moneta ta – niewielkich rozmiarów: średnica wynosi zaledwie 13 mm, waga zaś 0,35 gr – należy dziś do bardzo rzadko spotykanych.
Znane są także innego typu monety Hardecka pochodzące z mennicy kłodzkiej, w tym tzw. biały pieniądz kłodzki z około 1510 r., bity jednostronnie z lwem czeskim w obwódce perełkowej i napisem w otoku: VLRICH. GROF.CZV.GLOCZ.
Do niezwykle rzadkich i cennych należą floreny reńskie bite przez Ulryka von Hardeck z motywem herbu hrabstwa kłodzkiego, który pojawił się wówczas na monecie po raz pierwszy w dziejach tego regionu. Herb hrabstwa – pasy ukośne – wcześniej pojawił się na pieczęciach jeszcze za czasów Podiebradów, natomiast jako motyw na monetach wprowadzony został przez Ulryka von Hardeck. Były dwie wersje tej kłodzkiej złotej monety – znanej nam w zasadzie jedynie z literatury – jedna z datą emisji: 1512 i druga bez daty.
Na awersie tej monety widnieje Madonna w koronie z Dzieciątkiem, na tle strzelistych promieni, w otoku napis: VLRICH . GRAF . ZV . HARDEC.
Na rewersie zaś napis: MONET(a) . NOVA . AVRE(a) . GLOCZEN(SIS), centralnie herb hrabstwa, powyżej data 1512, po bokach tarczy: A-F.
W wersji bez daty na rewersie jest napis: MONET(a) . NOVA . AVRE(a) . ZV . GLOCZ, a centralnie tarcza herbowa hrabstwa kłodzkiego na tle krzyża.
Wg informacji wybitnego znawcy tego tematu, F. Alberta, jedna z tych monet w latach 30. XX w. znajdowała się zbiorach gabinetu numizmatycznego w Gotha.
W zbiorach Muzeum Ziemi Kłodzkiej w Kłodzku znajdują się niektóre z omawianych tu najstarszych monet kłodzkich, m.in. halerz Puty z Czastolowitz z 1426 r., halerz z 1513 i biały pieniądz z ok. 1510 r. Ulryka von Hardeck. Jako ciekawostkę przekazujemy także informację o funkcjonującej obecnie na twierdzy kłodzkiej mennicy, w której bite są historyczne monety. Atrakcję tę dla mieszkańców i turystów uruchomił w 2010 r. p. Piotr Wiaderny. Pierwsza bita przez niego kopia kłodzkiej monety, to właśnie halerz Ulryka von Hardeck z 1513 r.
Bibliografia:
F. Albert, Die Glatzer Münze, Glatz 1932.
Z. Nechanický, O. Šafár, Kladské mincovnictví, Hradec Králové, 1983.
VI Almanach Ziemi Kłodzkiej, wyd. "BRAMA", Kłodzko 2011, s. 60-61
Przedstawiamy na łamach „Almanachu” sylwetkę pierwszej kłodzkiej hrabianki (artykuł prezentowany był w numerze V Almanachu Ziemi Kłodzkiej w 2010 r.).
W 1459 r. 24 czerwca król Jerzy z Podiebradu podniósł Ziemię Kłodzką do godności suwerennego hrabstwa. Pierwszymi kłodzkimi hrabiami są więc przedstawiciele rodu Podiebradów. Po śmierci króla Jerzego, przy podziale ojcowizny w 1472 r., księstwo ziębickie i hrabstwo kłodzkie przypadło Henrykowi I Starszemu. Żoną księcia Henryka I Starszego i zarazem pierwszą hrabianką kłodzką, była margrabianka Urszula brandenburska z dynastii Hohenzollernów.
Urszula urodziła się 26 IX 1450 r. jako pierwsze dziecko Albrechta Achillesa Hohenzollerna, margrabiego brandenburskiego, późniejszego elektora i jego pierwszej żony Małgorzaty, córki margrafa Jakuba badeńskiego. Po śmierci matki, która zmarła 24 listopada 1457 r., wychowaniem Urszuli zajęła się druga żona Albrechta – Anna. Spośród 19. dzieci (11 dziewczynek i 8 synów) Urszula była ukochaną córeczką tatusia. Ojciec mając na względzie przyszłość swych córek, planował wydanie ich za mąż już od najwcześniejszych lat. Tylko niektóre z nich w chwili zawierania zaręczyn przekroczyły 10 lat, większość stawała się narzeczonymi w wieku 4-8 lat.
Uroczyste zaręczyny Urszuli odbyły się 25 listopada1460 r., ale decyzja o tym przedsięwzięciu zapadła rok wcześniej, w chwili, gdy miała 9 lat. Kontrakt przewidywał po dopełnieniu małżeństwa zabezpieczenie dożywocia Urszuli na Kłodzku. Miała otrzymywać rocznie na św. Michała 105 kóp groszy praskich od miasta, 100 od celników, 4 od szlifierzy, 3 od rzeźników i 3 od foluszników. Ponadto 2 sarny, 6 zajęcy od handlarzy śledzi i 6 świń od młynarzy. W maju 1466 r. margrabia Albrecht zażądał od króla Jerzego prawnego zabezpieczenia dożywocia Urszuli na Kłodzku.
Związkowi Urszuli z Henrykiem sprzeciwiał się papież Paweł II z uwagi na ciążącą klątwę na rodzie Podiebradów. Ponieważ Albrecht nie zerwał układu 15 X 1466 r. na ziemie margrabiego nałożony został interdykt. Do ślubu Urszuli jednak doszło. Odbył się w poniedziałek 9 lutego (w dzień św. Apolonii) 1467 r. w Eger (Cheb w Czechach). Informacje na temat daty ślubu są rozbieżne, niektóre źródła podają dzień 10 lutego. Urszula miała wówczas 17 lat.
Margrabia Albrecht, który kochał przepych, postarał się, by uroczystość ta była niezwykle okazała i wystawna. Orszak ślubny liczył 81 rycerzy, którzy wraz ze swymi giermkami i służbą jechali na 411 koniach. Ochmistrzynie i damy dworu jechały w dwunastu powozach. Sama narzeczona ukazała się w złotej sukni wysadzanej perłami i drogimi kamieniami, przyozdobiona w kosztowne klejnoty.
Z uwagi na obowiązującą klątwę, małżeństwo zawarte zostało bez kościelnego błogosławieństwa.
Krótko przed Bożym Narodzeniem 1467 r. Henryk z Urszulą przyjechali do Kłodzka.
Margrabianka Urszula wniosła w posagu 20 tysięcy guldenów reńskich i książęcą wyprawę. Otrzymała 200 marek srebra, powóz zaprzężony w konie, 10 krzeseł wyściełanych aksamitem, pościel, klejnoty, wśród których były klamry, opaski i pierścienie. Garderoba liczyła 3 złote i 5 aksamitnych sukni oraz trzy suknie uszyte z sukna z rękawami zdobionymi perłami, dwie szuby z aksamitu i adamaszku.
W orszaku hrabianki jechały dwie damy dworu – szlachcianki i dwóch chłopców rodu szlacheckiego, garderobiana, pokojowa, krawiec i kapłan.
Małżeństwo Urszuli z Henrykiem było udane. Księżna wydała na świat ośmioro dzieci:
Albrechta (24 VIII 1468)
Jerzego (2 X 1470)
Jana (23 VI 1472)
Małgorzatę (25 VIII 1473)
Karola I (4 V 1476)
Ludwika (23 VI 1472)
Magdalenę (25 I 1482)
Zdenę (3 VI 1482)
Dwoje z nich zmarło w wieku niemowlęcym – Jan i Ludwik.
5 sierpnia 1469 r. król Jerzy zastawił Kłodzko swej synowej, Urszuli. Hrabianka dobrze zapisała się w dziejach miasta. Była m.in. dobrodziejką klasztoru augustianów.
Po śmierci Henryka (1498 r.) owdowiała Urszula występowała w dokumentach kłodzkich zawsze na pierwszym miejscu, przed nawet już dorosłymi synami, jako dożywotnia pani hrabstwa.
5 maja 1501 r. synowie Urszuli Albrecht, Jerzy i Karol sprzedali hrabstwo kłodzkie Ulrykowi von Hardegg za sumę 70 tys. guldenów reńskich. Synowie zabezpieczyli dożywocie matki na części dochodów z miast Ziębice i Ząbkowice oraz okolicznych wsi. Pod koniec życia Urszula przebywała w klasztorze św. Katarzyny we Wrocławiu, gdzie w dzień św. Katarzyny, w sobotę 25 listopada 1508 r. zmarła w wieku 58 lat. Krótko przed śmiercią, w 1508 r. sporządziła testament, który do dziś zachował się i jest przechowywany w zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Urszula pochowana została w mnisim habicie 27 listopada 1508 r. w klasztorze klarysek poza murami Wrocławia. Następnie szczątki jej przeniesione zostały do kościoła bernardynów w Kłodzku, gdzie mieściło się rodowe mauzoleum Podiebradów.
Wrocławska płyta nagrobkowa, wykonana w piaskowcu prawdopodobnie na początku 1509 r., zachowała się do dziś – choć poważnie uszkodzona – i znajduje się obecnie w lapidarium Muzeum Architektury we Wrocławiu. Na płycie z herbem rodowym znajduje się inskrypcja:
„Roku Pańskiego 1508 dnia 25 listopada zmarła wysoko urodzona księżna i pani z domu margrabianka brandeburska i hrabini Kłodzka”.
Rodowe mauzoleum Podiebradów zbudowane w 1475 r. w kościele bernardynów w Kłodzku, przeniesione zostało w 1558 r. do kościoła parafialnego. Tu też 6 czerwca 1558 r. w książęcej krypcie przed ołtarzem głównym znalazły ostatecznie miejsce spoczynku szczątki Urszuli. Do 1637 r. istniała tam tumba wykonana z białego marmuru, otoczona balustradą, którą następnie jezuici zastąpili nową inskrypcyjną tablicą, wykonaną z brązu.
Literatura:
• B. Czechowicz, Zapomniany wrocławski nagrobek pierwszej hrabiny kłodzkiej, księżnej Urszuli brandenburskiej (+1508), „Wędrowiec. Wrocławskie Zeszyty Krajoznawcze”, 1995, nr 3-4, s. 11-15
• A. K. Dudek, Kościół pobernardyński tzw. obserwantów pw. Świętych Jerzego i Wojciecha (Chrystusa Króla) w Kłodzku, Kłodzko 2009, s. 26-27
• S. Głogowski, Genealogia Podiebradów, Gliwice 1997, s. 22-27
• P. Henkel, Das Grabdenkmal der Grafen von Glatz, „Glatzer Heimatblätter“, XXIX-1943, s. 115-120
• W. Hohaus, Ursula, Markgräfin von Brandenburg, Gräfin von Glatz, „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatskunde der Grafschaft Glatz", Habelschwerdt 1888/89, t. VIII, s. 239-254
• J. Kögler, Chronicken der Grafschaft Glatz, Glatz 1841, s. 260
• W. Volkmer, Die Totengrüfte ind der Glatzer Pfarrkirche, „Die Grafschaft Glatz“, 1916, nr 7/8, s. 53-55
Na zdjęciu:
Dokument wystawiony przez Henryka Starszego, księcia ziębickiego, hrabiego kłodzkiego, męża hrabianki Urszuli, dot. pojednania augustianów z panami lennymi hrabstwa Kłodzko, 4 X 1475 r.
Dokument prezentowany był na wystawie "Kłodzko w średniowieczu" w Muzeum Ziemi Kłodzkiej w Kłodzku.
Pochodzi ze zbiorów parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Kłodzku.
V Almanach Ziemi Kłodzkiej - wydawnictwo "BRAMA' - Kłodzko 2010, s. 82-85