Historyczny opis parafii Gorzanów według Josepha Köglera – cz. IV

Tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta
Redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń
CZĘŚĆ II: Ogólnie o właścicielach wsi Gorzanów
Majątek panów na Gorzanowie składa się z trzech siedzib rycerskich, mianowicie zamku, dworu Muszyn i dworu Raczyn wraz z przynależnościami, oraz z jednego majątku wolnego sędziego i wolnego kmiecia.(1) Te różne części miały też w starych czasach najczęściej różnych właścicieli. Jednak od 140 lat pozostają one zjednoczone w rękach jednego właściciela. Od prawie 150 lat Gorzanów wraz ze wsiami: Mielnik (niem. Melling), Nowa Łomnica (niem. Neulomnitz), Wyszki (niem. Hohendorf), Szklarnia (niem. Glasendorf), Sauergrund (osada obecnie wchodząca w skład Szczawiny – niem. Neubrunn), Gajnik (niem. Hahn), Huta (niem. Hüttengrund), Starkówek (niem. Neubatzdorf), Nowy Wielisław (niem. Neuwilmsdorf) oraz częściami Długopola Dolnego (niem. Niederlangenau), Starej Łomnicy (niem. Altlomnitz), Piotrowic (niem. Herrnsdorf) i Starego Waliszowa (niem. Altwaltersdorf) tworząc majorat rodziny hrabiów Rzeszy von Herberstein. Każdy aktualny właściciel z tego rodu ma w Gorzanowie urbarz piwny, prawo wyszynku piwa, prawo sądów wyższych i niższych na terenie całej wsi, prawo łowów na zwierzynę drobną i grubą na terenach majoratu i podległych gruntach oraz prawo patronatu nad kościołem.
Rozdział I – 1. O właścicielach zamku w szczególności
Ten folwark, do którego dołączono byłe gospodarstwo chłopskie, zwane Klar, jest starą siedzibą rycerską. Przed laty był on lennem, jednak 14 grudnia 1624 r. został na mocy dekretu cesarza Ferdynanda II zamieniony w wolne dobro (Allodium). (2)
Dobra te (albo przynajmniej część wsi) znajdowały się prawdopodobnie w rękach panów von Mülstein, gdyż w 1384 r., w piątek po Bożym Ciele [20 czerwca 1384 r.] Nickel Mülstein i jego syn, Hans, przepisali na Günthera von Sterza 9 łanów [niem. Huben] w Arnoldisdorf z 5 czynszami od nich(3). W 1361 r., w czwartek przed dniem św. Gawła [14 października 1361 r.], Thamme von Pannwitz przekazał swojej małżonce Elisabeth czynsze z 5 łanów w Arnoldisdorf jako dożywocie(4). Tę część posiadał w 1384 r. Hans von Pannwitz, przypuszczalnie syn poprzedniego(5).
W XV wieku ten tak zwany obecnie zamek przypadł panom von Knoblauchsdorf a następnie panom von Ratschin, którzy posiadali tzw. Ratschinhof [dwór Raczyn]. W 1540 r. zamek posiadał Friedrich von Ratschin, który w 1542 r. kupił tutejsze dobra wolnego sędziego. W 1547 r. we wtorek po Invocavit [1 marca 1547 r.] otrzymał on dla siebie i swoich potomków od ówczesnego namiestnika hrabstwa, Johanna von Bernsteina, zezwolenie na wolny, wykonywany bez przeszkód spław drewna Nysą dla swojego domu.(6)
Friedrich pozostawił po swojej śmierci, która nastąpiła około 1559 r., czterech synów o imionach Hans, Christoph, Georg i Heinrich(7), którzy podzielili pomiędzy siebie ojcowskie dobra. Najmłodszy, Heinrich, otrzymał obecny zamek wraz z udziałem w Piotrowicach i wzniósł ówczesny budynek zamkowy(8). W 1577 r. tenże Heinrich odkupił od cesarskich komisarzy wieś kameralną Starkówek oraz staw za Gorzanowem,(9) w 1580 część w Długopolu Dolnym,(10) w 1602 r Nowy Wielisław(11) a następnie także Nową Łomnicę (niem. Neulomnitz). Zakupił także tamtejsze dobra wolnego sędziego. Zmarł jako starszy stanu w 1612 r.
Jego trzej synowie: Heinrich, Friedrich(12) i Hans posiadali wspólnie(13) pozostawione przez ojca dobra.(14) Z powodu udziału w rebelii czeskiej utracili oni w 1623 r. całkowicie dobra lenne a dobra dziedziczne w połowie(15). Zostały one włączone w skład kamerarii pana kraju.
12 czerwca 1624 r. arcyksiążę Karol, biskup wrocławski, jako ówczesny właściciel hrabstwa kłodzkiego, dobra Raczyn i Muszyn, skonfiskowane Heinrichowi, wraz ze wszystkimi przynależnościami, lennem kościelnym, prawem sądów, Hansowi Arbogastowi, sprzedał wolnemu panu z Annenberg, za 52525 talary(16). 14 grudnia 1624 r. cesarz Ferdynand II zamienił wszystko, co dotąd było lennem, w dobra dziedziczne(17). Annenberg był wówczas królewskim kapitanem, radcą oraz panem dziedzicznym na Roztokach (niem. Schönfeld). 17 czerwca 1624 r. w Gorzanowie złożono mu hołd lenny(18). W 1628 r. zakupił on średni dwór (Mittelhof) w Starej Łomnicy wraz z przynależnymi doń wsiami Szklarnią i Sauerbrunn,(19) a następnie dobra Hansa Ratschina w Gorzanowie wraz ze wszystkimi przynależnościami. W 1633 r. został starostą krajowym(20), a 26 lutego 1636 r. otrzymał od cesarza Ferdynanda II tytuł hrabiego Rzeszy(21). Po śmierci swojej pierwszej małżonki, Juliany von Damnitz, która zmarła w 1625 r.(22) poślubił on Mariannę baronównę von Mettich, a po śmierci tejże 8 maja 1630 r.(23) zawarł po raz trzeci związek małżeński z Barbarą Katarzyną baronówną von Trautmannsdorf(24). Zmarł w Kłodzku 28 czerwca 1645 r. i został pochowany w tamtejszym kościele farnym(25).
Jego dobra przypadły obu synom zmarłego Karlowi Heinrichowi i Hansowi Arbogastowi, gdyż ci w 1646 r. tytułowali się „Herren auf Dornsberg, Burglätsch, Arnsdorf, Gläsen, Schönfeld und Lomnitz"(26). Ostatni [Hans Arbogast] prawdopodobnie wkrótce zmarł, a pierwszy z nich sprzedał około 1651 r. dobra Arnsdorf i Szklarnia wraz ze wszystkimi przynależnościami swojej siostrze, Marii Maksimilianie(27).
Poślubiła ona(28) w 1651 r. Johanna Friedricha, hrabiego Rzeszy von Herberstein.(29) Tenże podarował jej w 1659 jej dobra(30) [posag], co zostało potwierdzone przez cesarza Leopolda I 19 marca 1664 r.(31)
Jan Fryderyk wybudował w 1653 r.(32) i w następnych latach obecny zamek wraz z wieżą, na której znajduje się zegar, wybijający godziny. 5 czerwca 1657 r. na wieży tej osadzono kopułę.(33) Także założył przy zamku wielki ogród ozdobny i wypoczynkowy a na granicy gruntów ze Starą Łomnicą – zwierzyniec,(34) pod który dokonał wymiany części ziemi proboszcza na wspomnianą powyżej część gospodarstwa. W 1662 r. cesarz Leopold I udzielił mu zezwolenia na łowy grubej zwierzyny na wszystkich gruntach, należących do Gorzanowa(35). W 1667 r. zakupił tzw. Wasserhof wraz z dobrem Huta, położonym koło Zalesia (niem. Spätenwalde). W 1661 r. pomiędzy nim a jego poddanymi doszło do wielkiego sporu o świadczenia pańszczyźniane, w wyniku którego zbiegło około 300 chłopów(36), a sołtys ze Starkówka 10 marca 1661 r. przebił się nożem w więzieniu(37).
W 1669 r. tenże hrabia von Herberstein, za zezwoleniem pana kraju, uczynił z Gorzanowa i wszystkich przynależnych do niego dóbr fideikomis dla swej rodziny i dlatego na jego prośbę w 1670 r. dokonano zmiany nazwy tej wsi z Arnoldsdorf na Grafenort(38). Hrabia domagał się także nadania Gorzanowowi praw miejskich, jako siedzibie majoratu. Nie uzyskał jednak zgody na to, gdyż miasta Kłodzko i Bystrzyca, opierając się na ich przywilejach, zaprotestowały przeciwko temu(39). 23 marca 1664 r. zmarła jego pierwsza małżonka(40). W 1667 r. poślubił on Marię Elżbietę z domu von Wagensberg(41). Był on także tajnym radcą cesarskim i właścicielem dóbr lennych w hrabstwie kłodzkim, a zmarł 17 kwietnia 1701 r. w wieku 75 lat.(42) Jego owdowiała małżonka podążyła za nim 21 sierpnia 1712 r.(43) Jego córka, Maria Teresa, zamężna hrabina von Mettich, zmarła przed nim w 1695 r.(44)
Johann Friedrich pozostawił po swej śmierci dwóch synów o imionach: Johann Friedrich i Johann Leopold. Pierwszy z nich, jako starszy, odziedziczył dobra majoratu w Gorzanowie wraz ze wszystkimi przynależnościami. Drugi otrzymał położone na Śląsku dobra alodialne Przydroże Małe i Duże (niem. Schnellendorf), Węgry (niem. Wangern) oraz inne.(45)
Jan Fryderyk Młodszy (Johann Friedrich der Jüngere) – hrabia Rzeszy von Herberstein, drugi właściciel majoratu w Gorzanowie, miał małżonkę Marię Karolinę, baronównę von Zierotin.(46) Tenże był starostą w Kłodzku, i jako taki został 30 stycznia 1696 r. przez swojego ojca, jako uznanego komisarza królewskiego, przedstawiony stanom i osadzony na urzędzie. Z pełnienia tego urzędu zrezygnował 13 kwietnia 1701 r.(47) i zmarł w grudniu 1712 r.(48) Jego owdowiała żona zmarła potem w Wiedniu w 1719 r.(49)
Majorat Gorzanów przypadł teraz jego jedynemu synowi Johannowi Antonowi. Tenże odziedziczył też po swojej matce w 1719 r. dobra w Krosnowicach (niem. Rengersdorf).(50) Ponieważ jednak zmarł on 6 lipca 1720 r. w Pradze na tyfus nie pozostawiając potomków(51), alodium Krosnowice przypadło, zgodnie z testamentem, jego małżonce, Marii Antoninie, hrabini Rzeszy von Lichtenstein, która następnego roku wyszła za mąż za Franza Leopolda hrabiego Rzeszy von Waldstein(52). Natomiast majorat Gorzanów przypadł kolejnemu agnatowi [dawniej krewny w linii męskiej] Johannowi Leopoldowi na Węgrach, bratu jego ojca.
Tenże Jan Leopold poślubił najpierw Marię Teresę, z domu hrabiów Rzeszy z Międzylesia (niem. Mittelswalde)(53). Po jej śmierci ożenił się z Marią Rozalią, hrabiną von Gregerin.(54) Zmarł także bezpotomnie w 1728 r.
Potem majorat gorzanowski przypadł jego (steiermarkische) sytyrjskiej linii a to Johannowi Gundacker, hrabiemu Rzeszy von Herberstein. Tenże był jeszcze niepełnoletni i znajdował się pod opieką swej matki, Marii Józefiny, z domu hrabina von Breuner(55). W 1735 r. objął samodzielny zarząd nad dobrami a zmarł w 1770 r.
Jego syn, także o tym samym imieniu [Jan Leopold von Herberstein], został następnie właścicielem Gorzanowa. Poślubił on Antonię z domu hrabinę von Schrattenbach. Po jej śmierci zawarł związek małżeński z hrabiną Rzeszy von Stargk. Ten pan majoratu założył dwie kolonie: Gajnik (Hain) i Huta (Hüttenguth, Hüttengrund) i sprzedał w 1797 r. tzw. Brandpusch w Różance (niem. Rosenthal) za 14000 RTh Królewsko-Pruskiemu Radcy Komercjalnemu Christophowi Ludwigowi w Międzylesiu. W 1801 r. przekazał majorat w Gorzanowie w zarząd swojemu jedynemu synowi o imieniu Johann Hieronymus. Jego małżonką była Henriette, z domu hrabina Rzeszy von Salm-Kyrburg. Johann Gundacker, hrabia Rzeszy von Herberstein, zmarł w 1810 r.
c.d.n.
Przypisy:
1) Zwany obecnie Wasserhof.
2) Oryginał dekretu w archiwum zamkowym w Gorzanowie. [Obecnie zaginiony]
3) W najstarszej księdze protokołów sądu ziemskiego w Kłodzku fol. 6. [GQ V/8]
4) Tamże fol. 53. [GQ V/86]
5) Tamże, za rok 1384. [GQ V/139. Wpis z 21 stycznia 1384 r.]
6) Oryginał przywileju w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
7) Hans zakupił Skrzynkę, Christoph posiadał dobra Klar, Georg majątek rycerski Seliger.
8) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
9) Oryginał aktu konfirmacji w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
10) Tamże.
11) Tamże.
12) Friedrich zmarł przed osiągnięciem pełnoletności w 1625 r.
13) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
14) Gorzanów, Piotrowice, Długopole Dolne, Nowy Waliszów i Starkówek.
15) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
16) Kopia aktu transakcji w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
17) Oryginał aktu konfirmacji w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
18) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
19) 2 grudnia 1628 r, cesarz Ferdynand III udzielił mu ma jego prośby prawa do odłowu saren na dobrach w Łomnicy i w Gorzanowie (kopia w archiwum urzędu podatkowego).
20) Rękopis ówczesnego kłodzczanina.
21) Oryginał dyplomu w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
22) Stary protokół urzędowy.
23) Lib. Decan. Hieron. Keck. Fol. 14 [GQ/III, s. 91].
24) Dokumenty dóbr Melthin.
25) Tamże.
26) List, uwalniający z poddaństwa (Losbrief) datowany 12 maja 1646 r.
27) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
28) Tamże.
29) Którego ojciec wraz z trzema braćmi, dotychczas baroni, zostali w 1644 r. hrabiami Rzeszy.
30) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
31) Oryginał dyplomu w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
32) Napis nad wejściem, item Monumenta histor. stemmatis Herberst.
33) Archiwum parafialne w Gorzanowie. 24 lipca 1695 r. w wieżę zamkową uderzył piorun, jednak nie wyrządzając większych szkód. W 1799 r. wieżę pokryto nowym dachem, kopuła została odnowiona i 26 września ponownie osadzona na wieży. Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
34) Rapsod żałobny Platzera – kazanie wygłoszone z powodu jego [Jana Fryderyka] śmierci.
35) Oryginał przywileju w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
36) Drukowany spis tychże w archiwum kolegium kłodzkiego, Q4.
37) Tamże.
38) Oryginał przywileju w archiwum zamkowym w Gorzanowie.
39) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.
40) Opis uroczystości żałobnych został wydany drukiem w 1665 r.
41) Rapsod żałobny Platzera...
42) Rapsod żałobny Schreibera.
43) Historia Coll(egii) Glac(ensis) do 1712 r.
44) Rapsod żałobny Platzera…
45) Sztambuch rodu Haugwitzów s. 140.
46) Archiwum parafialne w Krosnowicach.
47) Historia Coll(egii) Glac(ensis) do 1712 r.
48) Tamże.
49) Tamże.
50) Tzw. zamek (Schlosshof).
51) Archiwum parafialne w Krosnowicach.
52) Tamże.
53) Rapsod żałobny Platzera…
54) Archiwum parafialne w Krosnowicach.
55) Archiwum zamkowe w Gorzanowie.