Prawda z okresem ważności

W ub. roku w „The New Yorker” ukazał się artykuł pt. „The Truth Wears Off” (Prawda, która przemija), którego autor - Jonah Lehrer wykazał, że wyniki badań naukowych z czasem zanikają, tak jakby wiedza będąca wynikiem żmudnych i kosztownych badań naukowych była jak sprzęt agd: przestała działać po okresie gwarancji. Lehrer nazwał to zjawisko „efektem zanikania”; jest ono dość powszechne i sprawia, że w nauce niemal prawie wszystkie dzisiejsze fakty naukowe to jutrzejsze mity. I choć dotyczy on wszystkich dziedzin nauki, to szczególnie widoczny jest w medycynie.
Np. skuteczność antydepresantów na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci spadła w badaniach aż trzykrotnie, a jak wykazały inne badania, w niektórych przypadkach działają na zasadzie efektu placebo.
Zanim lek zostanie uznany i dopuszczony do obrotu, musi przejść szereg badań i musi „zdać” tzw. test powtarzalności. Dlaczego więc, w miarę upływu czasu przestaje działać, co potwierdzają kolejne badania?
Lehrer przedstawia wyniki badań nie tylko medycznych i dochodzi do kilku zaskakujących wniosków.
Po pierwsze, zanikanie dowodów jest efektem dążenia w kierunku średniej, a powtarzanie eksperymentów z biegiem czasu eliminuje rezultaty przypadkowe. To znana i trwała tendencja, nie tłumaczy jednak, dlaczego nie działała w przypadku testowania leków przed wprowadzeniem ich do obrotu a wychodzi dopiero po latach.
Po drugie, zachodzi zjawisko „tendencyjności publikacyjnej” - preferencja naukowców i wydawców prasy specjalistycznej publikowania rezultatów potwierdzających prawdziwość jakiejś hipotezy i odrzucania prac z nią sprzecznych.
Trzecie to selektywne raportowanie wyników polegające na „subtelnych opuszczeniach i nieświadomych nadinterpretacjach, pozwalających naukowcom nadać określone znaczenie uzyskiwanym rezultatom”, co niekoniecznie jest formą oszustwa ile raczej „pogonią za istotnością statystyczną”, a także „skutkiem fundamentalnej wady poznawczej występującej u człowieka” polegającej na tym, „że lubimy udowadniać naszą słuszność, a nienawidzimy być w błędzie.”
Po czwarte nie można wykluczyć przypadku. Badania naukowe zawsze będą podlegały działaniu różnych sił i czynników, których nie można okiełznać i przewidzieć. Jak dotąd jeszcze nie poznano w stopniu dostatecznie mechanizmu i skutków działania przypadku w nauce.
Konkludując Lehrer stwierdza, że efekt zanikania dowodów naukowych w rzeczywistości jest efektem zanikania iluzji i każe być mniej ufnym w siłę współczesnej nauki, która nadal nie jest w stanie określić prawdy, bowiem „wielu prawdziwych idei nie udaje się nigdy udowodnić. Natomiast sam fakt, że jakąś koncepcję udaje się udowodnić, nie oznacza jeszcze, że jest ona prawdziwa.”
Ostateczna decyzja co do poznania jak i postępowania należy do nas samych.
Tym bardziej, że są jeszcze na tym polu oszustwa świadome, ale to już inna historia.